تهرانپارس، محله‌ای وسیع و پرجمعیت در شرق تهران، نه فقط یک نام روی نقشه، بلکه نمادی از یک دوره خاص از توسعه شهری در پایتخت ایران است. محله‌ای که با طرح‌ریزی مدرن و خیابان‌کشی منظم خود در دهه‌های میانی قرن چهاردهم شمسی شکل گرفت و به‌سرعت بدل به یکی از مهم‌ترین و پرتراکم‌ترین مناطق مسکونی تهران شد.
تهرانپارس، هم داستان مهاجرت‌های وسیع طبقه متوسط و کارگر است، هم نماد تلاش برای ایجاد یک شهرک مدرن در دل بیابان‌های شرقی پایتخت.
از خیابان سراج و فلکه سوم گرفته تا بوستان پلیس و باغ پرندگان، این محله در دل خود ترکیبی از خاطرات جمعی، معماری شهری و هویت اجتماعی ویژه‌ای را حفظ کرده است. در این مقاله، به روایت شکل‌گیری، توسعه و زندگی امروز در تهرانپارس خواهیم پرداخت؛ روایتی از دیروز تا امروز یکی از پرچالش‌ترین و پویاترین مناطق شرق تهران.
تاریخچه شکل‌گیری تهرانپارس
تهرانپارس یکی از محله‌های قدیمی منطقه شرقی تهران است که پیش از دهه ۱۳۳۰ عمدتاً باغ‌ها و اراضی کشاورزی بود. بر اساس اسناد تاریخی، زمین‌های این ناحیه (روستاهای مجیدآباد، مهدی‌آباد و حسین‌آباد) در اوایل دهه ۱۳۲۰ (حدود ۱۳۲۷) از مالکیت بانوی بختیاری‌ای به نام بی‌بی عظیمه بیرون آمد و توسط صنعتگر زرتشتی یزدی، ارباب هرمز آرش، خریداری شد.
ارباب هرمز و همسرش، پری آگاهی آرش، مبلغ هنگفتی برای خرید این اراضی پرداخت کردند و سپس توسعه آن را آغاز نمودند. او چند صد ویلای لوکس در این زمین‌ها ساخت و مردم را به سرمایه‌گذاری در ساخت و خرید خانه تشویق کرد. به مرور خیابان‌ها و کوچه‌ها شطرنجی شده و زیرساخت‌های مدرن آن مانند شبکه آب و برق و برق‌رسانی و مخابرات از طرف ارباب هرمز تأمین گردید.
او همچنین مسجد، مدرسه و کلانتری در محله بنا کرد و تمام این امکانات را وقف عموم نمود. به یاد پسر جوانش (روئین‌تن)، در سال ۱۳۵۰ بیمارستان «رویین‌تن آرش» ویژه بانوان در منطقه تأسیس شد. علاوه بر تلاش‌های خصوصی، پس از سال‌های دهه ۱۳۴۰ نهادهای دولتی نیز وارد عمل شدند: مثلاً سازمان گوشت کشور پس از تصویب در سال ۱۳۴۶، در دهه ۱۳۵۰ کشتارگاه و کارخانه بسته‌بندی گوشت را در شمال تهرانپارس (نزدیک خیابان وفادار) راه‌اندازی کرد.
نقش طراحی مدرن و مهندسان فرانسوی در شهرسازی
از نیمه دوم قرن بیستم، شهرسازی تهرانپارس بر پایه طرح‌های مهندسی نوین دنبال شد. نقشه اولیه شهرک توسط مهندسان مشاور (از جمله برخی طراحان فرانسوی) تهیه شد و به همین دلیل در میان مردم به نام «تهران‌پاریس» نیز خوانده شد.
خیابان‌بندی منظم به سبک غربی با شبکه شطرنجی انجام شد، به‌گونه‌ای که خیابان‌های افقی با اعداد زوج و خیابان‌های عمودی با اعداد فرد نام‌گذاری شده است. این الگوی شطرنجی، دسترسی ساده به آدرس‌ها را فراهم می‌کند و حتی افراد ناآشنا می‌توانند به سادگی مسیرها را پیدا کنند. به طور کلی، طراحی شهرک تهرانپارس بازتاب‌دهنده اصول شهرسازی مدرن آن دوره بود که در آن از الگوی شبکه‌ای خیابان‌ها و امکانات شهری از پیش‌طراحی‌شده استفاده گردید.
ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی ساکنان اولیه و تحولات جمعیتی
ساکنان اولیه تهرانپارس از قشر مرفه شهر بودند. بنیان‌گذار محله، ارباب هرمز آرش، از اعضای برجسته انجمن زرتشتیان تهران بود؛ بنابراین جمعیت زرتشتی‌نشین قابل توجهی در آن شکل گرفت. علاوه بر زرتشتی‌ها، در دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی بسیاری از رجال و افراد بانفوذ نیز در تهرانپارس ساکن شدند.
به عنوان مثال، ویلای غلامرضا پهلوی (برادر محمدرضا شاه) در خیابان ۲۰۶ شرقی قرار داشت. پس از انقلاب، اما ترکیب اجتماعی محله تغییر کرد: بخش بزرگی از ساکنان آمریکایی (به ویژه در مجموعه «چهارصد دستگاه» مسکونی در بخش جنوبی تهرانپارس) از کشور خارج شدند.
تهرانپارس همچنین پذیرای ایل‌ها و اقوام روستایی بوده است. عبور کاروان شترهای بختیاری در خیابان‌های تهرانپارس نشانه‌ای از حضور عشایر در تاریخ فرهنگی این محله است.
در دهه نخست پس از انقلاب، موجی از مهاجران وارد این محدوده شد که موجب شکل‌گیری بخشی به نام «جزیره غربتی‌ها» گردید؛ این منطقه به دلیل حضور جمعیت زیاد قشر آسیب‌پذیر (با سابقه اشتغال در مشاغل کم‌درآمد) به یک «محله مشکل» تبدیل شد.
به تدریج در دهه‌های بعد، با رشد ساخت‌وساز شهری، وضعیت اجتماعی تهرانپارس بهبود یافت و جمعیتی از دهک‌های مختلف (عمدتاً متوسط تا بالا) در آن ساکن شدند.
توسعه زیرساخت‌ها، حمل‌ونقل و خدمات شهری
تهرانپارس از ابتدای تشکیل به سرعت از زیرساخت‌های شهری برخوردار شد. شبکه خیابان‌ها و پیاده‌روها به‌زودی آسفالت و جدول‌گذاری شد.
امروزه این محله از طریق بزرگراه‌های مهمی به باقی شهر متصل است؛ برای مثال از شمال و شرق با بزرگراه رسالت، از جنوب با خیابان دماوند و از غرب با بزرگراه شهید باقری محدود می‌شود. همچنین بزرگراه شهید بابایی (امتداد همت شرقی) در مجاورت تهرانپارس عبور می‌کند.
ایستگاه مترو تهرانپارس (ترمینوس شرقی خط ۲ متروی تهران) در سال ۱۳۸۷ افتتاح شد. این ایستگاه در تلاقی بزرگراه رسالت و خیابان حجربن‌عدی (خیابان تیرانداز سابق) قرار دارد و روزانه مسافران بسیاری را از مناطق شرقی تهران به مرکز منتقل می‌کند. علاوه بر مترو، خطوط اتوبوس تندرو و تاکسی نیز در آن فعال است. به علاوه، بزرگراه شهید باقری مسیر دسترسی جنوب غربی تهرانپارس به مرکز شهر را فراهم می‌کند.
نهادها و فضاهای مهم فرهنگی و خدماتی نیز در تهرانپارس شکل گرفته‌اند. به جز بیمارستان زنان «رویین‌تن آرش» که پیش‌تر ذکر شد، پارک پرندگان تهران (بوستان شهر باغ پرندگان) در همین محله قرار دارد. همچنین مجتمع‌های تجاری-تفریحی مانند «مجتمع تجاری تندیس تهرانپارس» و پاساژ «مرجان» (واقع در خیابان دماوند) امکانات خرید متنوعی برای ساکنان فراهم کرده‌اند. به طور کلی، تهرانپارس امروز با دسترسی مناسب به مترو و بزرگراه‌ها و وجود مراکز تجاری و تفریحی یک محله با خدمات شهری کامل تلقی می‌شود.
تحولات معماری
در آغاز، بخش عمده ساختمان‌های تهرانپارس را خانه‌های ویلایی حیاط‌دار یک یا دو طبقه تشکیل می‌داد. این خانه‌ها معمولاً سقف شیروانی با کاشی داشتند و ویژگی مناطق خارج از طرح قدیم تهران را داشتند. اما با گذشت زمان و افزایش جمعیت، این ساختار تغییر کرد.
امروزه کمتر اثری از آن خانه‌های ویلایی ابتدایی دیده می‌شود و ساختمان‌های چندطبقه و برج‌های مسکونی جای آنها را گرفته‌اند. برای نمونه، برج ۳۹ طبقه «آناهید» در فلکه اول تهرانپارس که از اواسط دهه ۱۳۷۰ شمسی در حال ساخت است، به راحتی از نقاط مختلف محله دیده می‌شود.
بخش‌های قدیمی تهرانپارس (به‌ویژه غربی) هنوز چند بوستان کوچک و خانه ویلایی قدیمی دارد، اما بسیاری از باغ‌ها و اراضی بزرگ نیز به مجتمع‌های آپارتمانی لوکس تبدیل شده‌اند.
تطور معماری در تهرانپارس همگام با الگوی کلی شهر تهران بوده است: از خانه‌های تک‌واحدی نسبتاً بزرگ به آپارتمان‌های چندواحدی و بلندمرتبه، و در بعضی نقاط به مراکز تجاری جدید. این تغییرات بازتاب افزایش تقاضای مسکن و رشد جمعیت محله است.
تقسیم‌بندی محله به تهرانپارس غربی، شرقی، شمالی و جنوبی
از لحاظ تقسیمات شهرداری، تهرانپارس به سه ناحیه مجزا تقسیم شده است: تهرانپارس غربی، شرقی و جنوبی. قسمت بزرگ‌تر این محله در منطقه ۴ و بخش جنوبی آن در منطقه ۸ شهرداری تهران واقع است. مساحت تقریبی کل تهرانپارس حدود ۸۷ هکتار و جمعیت آن براساس سرشماری سال ۱۳۸۵ حدود ۲۳۰ هزار نفر برآورد شده است. بلوار رسالت به عنوان حد فاصل شمالی، بخش جنوبی تهرانپارس (در منطقه ۸) را از بخش شمالی – واقع در منطقه ۴ – جدا می‌کند.
تهرانپارس غربی: بخش قدیمی‌تر و غربی، در منطقه ۴؛ بافت مسکونی آن نسبتاً متراکم و آپارتمان‌نشین است و واحدهای مسکونی لوکس نیز در آن دیده می‌شود.
تهرانپارس شرقی: در منطقه ۸ قرار دارد و به بزرگراه‌های اصلی شهر (مانند یادگار امام و رسالت) دسترسی دارد. این قسمت دارای محله‌ها و شهرک‌های مسکونی جدیدتری است.
تهرانپارس جنوبی: بخش جنوبی بزرگراه رسالت در منطقه ۸ که شامل مجموعه «۴۰۰ دستگاه» و نواحی صنعتی کوچک می‌شود.
تهرانپارس شمالی: عملاً به محدوده شمال بزرگراه رسالت و نزدیکی سرخه‌حصار (منطقه ۴) گفته می‌شود که بافت نسبتاً قدیمی و روستایی دارد.
اختلاف‌های اقتصادی و اجتماعی نیز بین این بخش‌ها وجود دارد؛ برای مثال، تهرانپارس غربی به دلیل دسترسی بهتر و ساخت‌وسازهای جدیدتر، اغلب گران‌قیمت‌تر از بخش شرقی ارزیابی می‌شود.
وضعیت کنونی تهرانپارس
امروز تهرانپارس همچنان یکی از محلات مهم شرق تهران است که تراکم جمعیتی بالایی دارد. وجود ایستگاه مترو و بزرگراه‌های متعدد، این محله را به قطب حمل‌ونقل شرق تهران تبدیل کرده است.
همچنین به دلیل مجموعه‌های تجاری و تفریحی فعال مانند مجتمع تندیس، پاساژ مرجان و بوستان پرندگان، تهرانپارس از نظر امکانات رفاهی غنی است. ارزش املاک در برخی نقاط (به ویژه بخش غربی) بالا بوده و ساختمان‌های نوساز لوکس فراوانی در این محله به چشم می‌خورد. به طور کلی، تهرانپارس با برخورداری از ترکیب اجتماعی متنوع، زیرساخت‌های مدرن و دسترسی مناسب شهری، امروزه به عنوان یکی از مناطق پرجمعیت و تأثیرگذار تهران شناخته می‌شود.
سررشته ها
گزارش «تهرانپارس چگونه آباد شد؟» در وب‌سایت اقتصادنیوز.
گزارش «تهرانپارس؛ از آمریکایی‌های ساکن ایران تا عشایر بختیاری» در وب‌سایت شهر.
خبرگزاری تسنیم، گزارش «برج ۳۹ طبقه تجاری اداری آناهید» (اخبار ساخت و ساز برج‌های تهرانپارس).