شهر ری (ری باستان) یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان و ایران است که امروزه به عنوان منطقه ۲۰ شهرداری تهران شناخته می‌شود. سابقه سکونت و شهرنشینی در این منطقه به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. ری در دوره‌های مختلف تاریخ ایران نقش‌های گوناگونی ایفا کرده است؛ از یک مرکز آیینی و پایتخت سیاسی در ایران باستان گرفته تا پایگاه مهم مذهبی شیعیان در دوران اسلامی و یکی از مناطق شهری تهران امروز. این گزارش جامع به بررسی تاریخچه کامل شهر ری، نقش مذهبی و فرهنگی آن، جایگاه سیاسی و نظامی‌اش در گذر زمان، جلوه‌های فرهنگی و هنری این دیار و وضعیت کنونی آن به عنوان منطقه‌ای از کلان‌شهر تهران می‌پردازد.
تاریخچه شهر ری از باستان تا امروز
دوران باستان (پیش از اسلام)
ری از دوران باستان شهری آباد و مقدس بوده است. در اوستا (کتاب‌های مقدس زرتشتیان) از ری با نام «رَغه» یاد شده و روایت است که ری سیزدهمین شهری بود که در جهان ساخته شد. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که پیشینه سکونت انسان در محدوده ری به حدود ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد. حتی برخی کاوش‌های جدید، قدمت حضور انسان در این منطقه را ده‌ها هزار سال (تا دوره پارینه‌سنگی) عقب‌تر برده‌اند. به لحاظ قدمت، شهر ری را یکی از کهن‌ترین شهرهای مسکونی جهان دانسته‌اند که با شهرهایی چون بابل و آتن مقایسه‌کردنی است. این شهر در دوره مادها و هخامنشیان نیز اهمیت داشته و نام آن در کتیبه بیستون داریوش بزرگ به صورت «رگا» ذکر شده است.
در دوره‌های هلنی و اشکانی، ری همچنان شهری پراهمیت باقی ماند. اسکندر مقدونی در تعقیب داریوش سوم از راه همدان وارد ری شد و خرابی‌هایی به بار آورد. در اوایل دوره سلوکی زلزله‌ای مهیب ری را ویران کرد که توسط سلوکوس یکم مجدداً بازسازی شد و نام یونانی «اورپُس» بر آن نهادند. در زمان اشکانیان، ری به عنوان پایتخت تابستانی شاهان اشکانی مورد استفاده بود و به نام «ارشکیه» نیز شهرت داشت (برگرفته از نام ارشک بنیان‌گذار سلسله اشکانی).
همچنین ری در روزگار باستان یک مرکز بزرگ دینی زرتشتیان به شمار می‌رفت و یکی از بزرگ‌ترین آتشکده‌های ایران در این شهر قرار داشت که بقایای آن (معروف به تپه میل) هنوز پابرجاست. ری را در دوره ساسانی «شهری ورجاوند» (مقدس) می‌خواندند و به نوعی می‌توان گفت ری برای آیین زرتشتی اهمیتی همپای واتیکان برای مسیحیت داشته است. این شهر به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، علاوه بر جایگاه مذهبی، مرکز تجارت و بازرگانی نیز بوده است و رونق اقتصادی خود را مدیون موقعیت راهبردی‌اش میان شرق و غرب فلات ایران بود.
دوران اسلامی اولیه تا حمله مغول
در سال ۶۴۲ میلادی (۲۲ هجری قمری) و پس از شکست ایران در نبرد نهاوند، ری نیز همچون سایر شهرهای ایران به تصرف اعراب مسلمان درآمد. گفته شده که پس از فتح ری توسط سپاه اسلام به فرماندهی نعیم بن مقرن، شهری جدید به نام «ری نو» یا «ری زیرین» در جنوب‌شرقی ری کهن بنا شد و ری قدیم (ری برین) رو به ویرانی گذاشت. در سده‌های نخستین اسلامی، ری یکی از مراکز مهم جمعیتی، سیاسی و علمی جهان اسلام شد.
این شهر در دوره امویان و عباسیان همچنان رونق داشت و حتی مدتی به نام «محمدیه» خوانده می‌شد؛ زیرا خلیفه عباسی، مهدی (محمد بن منصور) در دوران ولایتعهدی خود فرمان بازسازی ری را داد و آن را به نام خویش نام‌گذاری کرد.
هرچند پس از دوران عباسی دوباره نام کهن ری رایج شد. جغرافی‌دانان و مورخان دوران اسلامی از عظمت و شکوه ری بسیار یاد کرده‌اند. برای نمونه، ابن‌حوقل در قرن چهارم هجری می‌نویسد که در مشرق زمین پس از بغداد هیچ شهری آبادتر از ری نیست و تنها نیشابور در وسعت از ری بزرگ‌تر است. در همین زمان (قرن چهارم هجری/دهم میلادی) ری بزرگ‌ترین شهر منطقه جبال محسوب می‌شد و مرکز دانشمندان، ادیبان و بازرگانان بسیاری بود.
از نظر سیاسی، ری در دوره‌ی حکومت‌های ایرانی پس از اسلام نقش پایتختی یافت. مرداویج زیاری در اوایل قرن چهارم هجری (سال 319 ه.ق) با تأسیس سلسله زیاریان، ری را به پایتختی برگزید. پس از او، در دوران آل‌بویه نیز ری مرکز حکومت رکن‌الدوله بویهی بود و در همین دوران ری به اوج شکوفایی سیاسی و فرهنگی خود رسید. ری در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری علاوه بر مرکزیت سیاسی، به یکی از کانون‌های اصلی علوم و معارف در جهان اسلام بدل شده بود.
در سده ششم هجری، سلجوقیان نیز مدتی ری را مرکز حکومت خود قرار دادند؛ چنان‌که طغرل‌بیک سلجوقی (مؤسس سلسله سلجوقیان) در ری درگذشت و آرامگاه باشکوه وی (برج طغرل) تا به امروز برجای مانده است. این رونق دیرپا باعث شد در متون قرون اولیه اسلامی تا قرن هفتم هجری، نام ری به کرات به عنوان شهری آباد و پرجمعیت ذکر شود.
اما در اوایل قرن هفتم هجری سرنوشت تلخی دامن‌گیر ری شد. با هجوم مغولان به ایران (حوالی ۶۱۶–۶۱۷ ه.ق/۱۲۱۹ میلادی)، شهر ری به طور کامل ویران گشت و ساکنان آن قتل‌عام شدند. گفته‌اند که خرابی‌های مغول چنان شدید بود که ری هرگز نتوانست شکوه گذشته را باز یابد. اندکی بعد، در اواخر قرن هشتم هجری (سال 786 ه.ق/1384 م) حمله تیمور لنگ نیز بقایای آبادانی ری را نابود کرد. از آن پس شهر ری عملاً از صحنه شهرهای بزرگ خارج شد و به صورت قصبه‌ای کوچک درآمد. خرابه‌های ری کهن تا قرن‌ها بعد پابرجا بود و هنوز هم نشانه‌هایی از شهر باستانی ری در نزدیکی شهر ری کنونی دیده می‌شود.
از صفویه تا پایان دوران قاجار
دوره صفویه برای شهر ری همراه با اندکی اعتلا پس از دوره رکود طولانی بود. پادشاهان صفوی که خود را مسلمان شیعه می‌دانستند و نسبت‌شان را به امامزاده حمزه (مدفون در ری) می‌رساندند، توجه ویژه‌ای به آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در ری مبذول داشتند. هرچند ری در این دوران دیگر اهمیت سیاسی سابق را نداشت و تهران، قزوین و اصفهان به عنوان پایتخت‌های صفوی شناخته می‌شدند، اما به دلیل وجود مرقد حضرت عبدالعظیم و دیگر امامزادگان، ری رونقی نسبی یافت. شاه تهماسب صفوی در سال 944 قمری ضمن زیارت ری، به توسعه حرم و ساخت ایوان و رواق‌های جدید در آستانه شاه عبدالعظیم اقدام کرد.
دیگر شاهان صفوی مانند شاه عباس اول و دوم نیز موقوفات و فرامین متعددی برای نگهداری این بارگاه مقدس صادر کردند که به آبادانی بیشتر ری انجامید. بدین ترتیب می‌توان گفت پس از سقوط ری به دست مغولان، حیات شهری و فرهنگی ری تا حد زیادی مدیون وجود همین بقعه متبرکه و توجه پادشاهان شیعه‌مذهب صفوی بود.
در دوران قاجار، شهر ری همچنان به عنوان یک شهر زیارتی و حومه‌ای تهران مطرح بود. پادشاهان قاجار نیز به توسعه و تزئین حرم حضرت عبدالعظیم (ع) ادامه دادند؛ از جمله در زمان فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه، ضریح جدید، تزیینات آینه‌کاری رواق‌ها، مناره‌های بلند و گنبد طلایی برای این حرم ساخته شد.
یکی از رویدادهای مهم این دوره راه‌اندازی اولین خط آهن ایران بین تهران و شهر ری بود. این قطار که از میدان شوش تهران تا حرم شاه عبدالعظیم را طی می‌کرد، در زمان ناصرالدین‌شاه راه‌اندازی شد و به «ماشین دودی» شهرت یافت. خود ناصرالدین‌شاه پس از ترور (1896 م) در حرم شاه عبدالعظیم دفن شد و مقبره او در ری قرار داشت . در جنب حرم، قبرستان بزرگی به نام ابن‌بابویه نیز شکل گرفت که آرامگاه بسیاری از علما و رجال دوره قاجار و پس از آن شد (از جمله آرامگاه شیخ صدوق در همین قبرستان است).
علاوه بر جنبه مذهبی، شهر ری در اواخر دوره قاجار کانون یکی از رخدادهای سیاسی مهم یعنی نهضت مشروطه گردید. در سال ۱۲۸۴ شمسی (1905 م)، گروهی از مشروطه‌خواهان تهران برای اعتراض به استبداد قاجار به حرم عبدالعظیم پناهنده شدند و حدود یک ماه در این مکان بست‌نشینی کردند. این تحصن در حرم ری (از 22 آذر تا 22 دی 1284ش) بازتاب گسترده‌ای یافت و ری را بار دیگر به کانون توجه سیاسی تبدیل کرد.
پس از آن نیز چندین نوبت دیگر حرم شاه عبدالعظیم مأمن معترضان سیاسی شد، از جمله بست‌نشینی بازرگانان معترض به سیاست‌های عین‌الدوله و تحصن شیخ حسن مدرس و همراهانش برای فشار به احمدشاه قاجار. هرچند این رویدادها موقتی بود و شهر ری هیچ‌گاه نقش سیاسی سابق خود را بازنیافت، اما نشان داد که قداست حرم عبدالعظیم حتی در تحولات سیاسی دوران معاصر نیز تأثیرگذار است.
دوران پهلوی و معاصر
با آغاز سلسله پهلوی و تمرکز بر شهر تهران به عنوان پایتخت مدرن، ری کمابیش نقش یک شهر اقماری و حاشیه‌ای تهران را ایفا کرد. در دوران پهلوی اول (رضاشاه) شهر ری دستخوش تغییرات محدودی شد. رضاشاه بیشتر به آثار باستانی ری توجه داشت و کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه چشمه‌علی و محوطه‌های تاریخی ری در دهه ۱۳۱۰ شمسی (1930s) انجام گرفت. همچنین نخستین صنایع مدرن ایران در ری پایه‌گذاری شد؛ کارخانه سیمان ری در سال ۱۳۱۲ خورشیدی به عنوان اولین کارخانه سیمان کشور افتتاح گردید که آغازگر صنعتی‌شدن منطقه بود.
بعدها در دوران پهلوی دوم (محمدرضا شاه) پالایشگاه نفت تهران در جنوب ری احداث شد و شهر ری میزبان تأسیسات نفتی و صنعتی مهمی گردید. با این حال، بافت سنتی شهر ری و اهمیت مذهبی آن محفوظ ماند و پهلوی‌ها تغییر عمده‌ای در بناهای مذهبی ایجاد نکردند. همچنین برای سهولت تردد زائران، چند جاده و خیابان جدید به سمت حرم ساخته شد.
پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، شهر ری به صورت یکی از مناطق شهری تهران اداره می‌شود و تحولات جمعیتی و عمرانی گسترده‌ای در آن رخ داده است. در سال‌های پس از انقلاب، مدیریت آستان حضرت عبدالعظیم تغییراتی یافت و پروژه‌های توسعه و نوسازی حرم و پیرامون آن آغاز شد.
امروزه شهر ری (منطقه ۲۰ تهران) با حفظ هویت تاریخی و مذهبی خود، بخشی از پایتخت ایران محسوب می‌شود. در ادامه به نقش مذهبی ری در فرهنگ شیعه، جایگاه سیاسی-نظامی آن در تاریخ، جلوه‌های فرهنگی و هنری این شهر و وضعیت کنونی‌اش خواهیم پرداخت.
نقش مذهبی شهر ری و جایگاه آن در فرهنگ تشیع
شهر ری یکی از کانون‌های دیرینه تشیع در ایران است و به سبب وجود بارگاه امامزادگان متعدد، در فرهنگ شیعی به عنوان یک شهر زیارتی برجسته شناخته می‌شود. پیشینه مذهبی ری البته به دوران باستان بازمی‌گردد؛ همان‌گونه که گفتیم، ری در عهد ساسانی مرکز بزرگ آیین زرتشتی و محل یکی از مهم‌ترین آتشکده‌های ایران بود. پس از ورود اسلام به ری، این شهر بتدریج به یکی از پایگاه‌های مهم شیعیان تبدیل شد. بنابر گزارش‌ها، گرایش به تشیع در ری از اواخر قرن دوم هجری آغاز شد و در دوره آل‌بویه که امرای شیعه‌مذهب بر ری حکومت می‌کردند، تشیع در این منطقه تقویت گردید. حضور و سکونت امامزادگان در ری و اطراف آن نیز نقش بزرگی در شیعه‌گرایی مردم داشت.
مهم‌ترین شخصیت مذهبی پیوندخورده با نام ری، حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) است. عبدالعظیم حسنی از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) بود که در قرن سوم هجری به دستور امام هادی (ع) از عراق به ری مهاجرت کرد و در سال ۲۵۲ ه.ق در همین شهر وفات یافت. مزار وی که در جنوب ری قرار دارد، به سرعت به زیارتگاه شیعیان تبدیل شد. امروزه حرم شاه عبدالعظیم حسنی (ع) مجموعه‌ای شامل آرامگاه عبدالعظیم، امامزاده حمزه و امامزاده طاهر است که در قلب شهر ری واقع شده و سالانه میلیون‌ها زائر را جذب می‌کند. این حرم پس از حرم امام رضا (مشهد) و حضرت معصومه (قم)، از مقدس‌ترین اماکن زیارتی ایران برای شیعیان به‌شمار می‌رود و در فرهنگ عامه تهران به ری به واسطه این بارگاه، اصطلاحاً شابدولظیم نیز می‌گویند.
نمایی از صحن حرم شاه عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری. این مجموعه زیارتی شامل مرقد امامزادگان عبدالعظیم، حمزه و طاهر است که معماری آن در دوره‌های صفویه و قاجار توسعه یافته و امروزه قبله‌گاه معنوی تهران محسوب می‌شود.
آستان مقدس عبدالعظیم طی قرون متمادی همواره مورد احترام مردم و توجه حکومت‌های شیعی بوده است. همان‌طور که اشاره شد، شاهان صفوی و قاجار با توسعه بناهای این حرم، بر شکوه آن افزودند. وجود ضریح‌ها، گنبد طلایی، کاشی‌کاری‌های ظریف و آیینه‌کاری‌های چشم‌نواز در حرم نتیجه‌ی همان توجه تاریخی است. حتی نخستین خط راه‌آهن ایران نیز برای تسهیل سفر زائران به حرم عبدالعظیم در اواخر دوره قاجار ایجاد شد که نشان‌دهنده اهمیت زیارت ری در فرهنگ آن دوران است.
علاوه بر حضرت عبدالعظیم (ع)، ری را به دلیل کثرت امامزادگان مدفون در آن «شهر امامزادگان» نیز نامیده‌اند. بنا بر برخی آمارها، بیش از ۳۰ امامزاده منتسب به خاندان پیامبر اسلام (ص) در ری و پیرامون آن مدفون‌اند.
از جمله مهم‌ترین آنها امامزاده حمزه (فرزند امام موسی کاظم (ع)) و امامزاده طاهر (فرزند امام سجاد (ع)) هستند که در جوار حضرت عبدالعظیم آرمیده‌اند و مجموعه شکوهمند شابدولظیم را شکل داده‌اند. همچنین بی‌بی شهربانو (طبق روایات همسر امام حسین (ع) و دختر یزدگرد سوم) در کوهستان ری مدفون است و آرامگاه او روی کوه بی‌بی‌شهربانو زیارتگاه زنان شیعه بوده و هست. ری دارای ده‌ها مسجد تاریخی، تکایا و حسینیه‌های قدیمی نیز می‌باشد که نشان از بافت مذهبی پررنگ این شهر دارد. طبق یک برآورد، شهرستان ری امروزه ۲۸ امامزاده، ۴۱۸ مسجد و ۷۲ تکیه و حسینیه را در خود جای داده است که رقم چشمگیری است.
اهمیت ری در فرهنگ تشیع تنها به اماکن متبرکه محدود نمی‌شود؛ این شهر خاستگاه و مدفن بسیاری از علمای بزرگ شیعه بوده است. محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق از محدثان برجسته شیعه در قرن ۴ قمری، سال‌ها در ری می‌زیست و در همین شهر درگذشت.
آرامگاه وی در قبرستان ابن‌بابویه ری قرار دارد و زیارتگاه اهل علم است. همچنین مزار فقها و مجتهدانی مانند میرزای شیرازی (صاحب فتوای تنباکو) و سید احمد خیامی و چهره‌هایی چون جلال آل‌احمد نویسنده معاصر، در خاک ری آرمیده است. آستان ری در دوره معاصر نیز مرکز توجه بوده و برخی رهبران مذهبی-سیاسی چون آیت‌الله کاشانی و محمدرضا مهدوی کنی نیز در این شهر دفن شده‌اند. بدین ترتیب، شهر ری در حافظه تاریخی شیعه جایگاهی والا دارد و به مثابه قبله‌گاه معنوی تهران و مناطق مرکزی ایران شناخته می‌شود.
جایگاه سیاسی و نظامی شهر ری در تاریخ ایران
ری به دلیل موقعیت جغرافیایی و قدمت دیرین خود، در تحولات سیاسی و نظامی تاریخ ایران نقش‌های مهمی ایفا کرده است. در دوران باستان، ری در قلمرو شاهنشاهی ماد و سپس هخامنشی قرار داشت و به دلیل قرارگیری در میانه فلات ایران، جایگاهی راهبردی داشت. همان‌طور که گذشت، اسکندر مقدونی پس از تصرف پرسپولیس به سمت ری آمد تا بر راه‌های شرقی ایران مسلط شود. در دوره اشکانی، استفاده این سلسله از ری به عنوان پایتخت تابستانی نشان‌دهنده امنیت و اهمیت نظامی این منطقه بود؛ اشکانیان در فصل گرم به ری (که آب‌وهوای معتدل‌تری داشت) می‌آمدند و از آنجا بر مناطق گسترده‌ای حکم می‌راندند.
در دوران پس از اسلام نیز ری کراراً صحنه کشمکش‌ها و تحولات سیاسی-نظامی بود. پس از سقوط خلافت اموی، برخی امرای اموی شکست‌خورده به ری گریختند و این شهر مدتی پناهگاه وفاداران اموی شد. در دوره‌های بعد، هر گاه حکومت مرکزی در بغداد یا خراسان تضعیف می‌شد، ری یکی از شهرهایی بود که مدعیان قدرت برای تصرف آن تلاش می‌کردند. به عنوان نمونه، یعقوب لیث صفاری در سده سوم هجری جنگ‌هایی را برای گشودن ری انجام داد.
اما مهم‌ترین نقش سیاسی-نظامی ری در قرون میانی اسلام، پایتختی سلسله‌های محلی و منطقه‌ای بود. چنان‌که بیان شد، زیاریان و آل‌بویه ری را مقر فرمانروایی خود قرار دادند و از این شهر سپاه و قلمرو خود را اداره می‌کردند. در این دوره‌ها، استحکامات نظامی قابل توجهی نیز در ری احداث گردید؛ از جمله دژهای اطراف شهر (معروف به دژ رشکان) و برج و باروی مستحکم ری که بخشی از آن در منطقه چشمه‌علی کشف شده است.
با روی کار آمدن ترکان سلجوقی، ری اهمیت استراتژیک خود را حفظ کرد. طغرل‌بیک پس از فتح بخش‌های بزرگی از ایران و عراق، مدتی ری را به عنوان پایگاه خود برگزید و پس از مرگش نیز در همین شهر به خاک سپرده شد. برج آجری عظیمی که در ری به نام برج طغرل شناخته می‌شود، یادگار آن دوران است و گمان می‌رود مدفن طغرل یا یکی از شاهان سلجوقی باشد. این برج با حدود ۲۰ متر ارتفاع و معماری کم‌نظیر قرن ششم هجری، هم جنبه یادمانی دارد و هم احتمالاً به عنوان برج دیدبانی نظامی در ورودی شهر عمل می‌کرد.
برج طغرل از آثار برجسته معماری سلجوقی در ری است. این برج آجری که حدود سال ۵۰۰ هجری قمری بنا شده، به عنوان آرامگاه طغرل‌بیک سلجوقی شهرت دارد و با طراحی استوانه‌ای و طاق‌نماهای متعدد، یکی از نمادهای تاریخی شهر ری به‌شمار می‌آید.
در حمله مغول به ایران (1219 میلادی)، ری یکی از اهداف اصلی سپاه مغول بود. به روایت تاریخ، فرمانده مغول تولوئی (پسر چنگیز) پس از فتح خراسان به ری یورش برد و به تلافی مقاومت مردم، فرمان قتل‌عام و ویرانی شهر را صادر کرد. کشتار مغولان به حدی بود که جمعیت ری تا حد بسیار کمی کاهش یافت و شهر به تلی از خاک بدل شد. این فاجعه نظامی یکی از عوامل افول همیشگی ری عنوان شده است. افزون بر ویرانی فیزیکی، اختلافات و درگیری‌های فرقه‌ای میان شیعه و سنی در ری پس از حمله مغول شدت گرفت و مانع از بازگشت ثبات به شهر شد. نزدیک به یک‌ونیم قرن بعد، در حمله تیمور نیز بقایای حیات در ری نابود گردید و عملاً این شهر از معادلات قدرت کنار رفت.
در دوره صفویه که ایران یکپارچه تحت حکومت مرکزی شیعه قرار گرفت، ری دیگر نقش نظامی مهمی نداشت و صرفاً به عنوان یک شهر زیارتی حومه دارالخلافه (تهران) شناخته می‌شد. هرچند در اواخر این دوره و دوران افشاریه و زندیه، آشوب‌های محلی گاه‌وبی‌گاه ری را تحت تأثیر قرار می‌داد، اما اهمیت سیاسی نظامی آن هرگز به سطح قرون میانی نرسید. در دوره قاجار نیز به جز ماجرای بست‌نشینی مشروطه‌خواهان که جنبه‌ای سیاسی-مدنی داشت، شهر ری صحنه درگیری نظامی عمده‌ای نبود. نزدیکی ری به تهران موجب شد هر تحول نظامی در این منطقه عملاً جزئی از حوادث تهران بزرگ به حساب آید. به طور مثال در جریان انقلاب مشروطه و فتح تهران در 1288 شمسی، ری به عنوان عقبه نیروهای مشروطه‌خواه قرار داشت اما نبردی در آن رخ نداد.
در مجموع می‌توان گفت شهر ری در برهه‌هایی از تاریخ (خصوصاً عصر باستان تا میانه‌های دوران اسلامی) نقش یک دژ مستحکم و قرارگاه حکومتی را ایفا کرده و برخی نبردها و حوادث مهم را به خود دیده است. اما پس از ویرانی‌های مغول و تیمور، ری بیشتر ماهیتی فرهنگی و مذهبی یافت و وظایف نظامی-سیاسی آن به شهر رو به رشد تهران واگذار شد. با این وجود، اهمیت راهبردی موقعیت ری – در میانه راه خراسان به غرب ایران و مجاورت با پایتخت – همواره مدنظر بوده است. حتی در جنگ ایران و عراق (دهه ۱۳۶۰ ش) مناطق صنعتی جنوب ری بارها هدف حملات هوایی قرار گرفت که نشان‌دهنده تداوم اهمیت استراتژیک این منطقه در دوره معاصر است.
جلوه‌های فرهنگی و هنری شهر ری
شهر ری از دیرباز خاستگاه فرهنگ، علم و هنر بوده و میراث‌دار سنت‌های کهن ایرانی-اسلامی است. ادبیات و علوم در ری پیشینه درخشانی دارد. بسیاری از دانشمندان و ادبا به نسبت «رازی» (منسوب به ری) شهرت یافته‌اند. نام‌آورترین فرزند علمی این سرزمین، حکیم محمد بن زکریای رازی (قرن سوم هجری/نهم میلادی) است. زکریای رازی پزشک، شیمی‌دان و فیلسوف بزرگی بود که در ری زاده شد و بخش عمده عمرش را در بیمارستان ری به طبابت و تحقیق پرداخت. آثار ماندگار او در طب (مانند کتاب الحاوی) و شیمی موجب شده وی را یکی از ستون‌های علم در جهان اسلام بدانند.
پسوند «رازی» در کنار نام او یادآور شهر ری است که در آن دوران مرکز دانش بوده است. افزون بر رازی، می‌توان به چهره‌هایی چون ابن‌مسکویه رازی (مورخ و فیلسوف قرن چهارم)، ابوالفتوح رازی (مفسر قرآن در قرن ششم) و فخر رازی (متکلم و مفسر نامی سده ششم) اشاره کرد که اگرچه برخی در شهرهای دیگر بالیده‌اند، اما یا اصالتاً اهل ری بودند یا نسب خانوادگی‌شان به ری بازمی‌گشت. شاعران بزرگی نیز در ری می‌زیسته یا در آثارشان از ری یاد کرده‌اند؛ از جمله منوچهری دامغانی که در وصف زیبایی‌های ری شعر سروده، و فرخی سیستانی که از باغ‌های ری یاد می‌کند.
از نظر معماری و آثار تاریخی، ری گنجینه‌ای غنی از یادمان‌های باستانی و اسلامی دارد. متأسفانه بسیاری از این آثار در طول قرن‌ها تخریب شده یا زیر خاک مدفون مانده‌اند، اما آنچه باقی است باز گویای شکوه گذشته است. مهم‌ترین اثر تاریخی ری، همان حرم حضرت عبدالعظیم (ع) است که مجموعه‌ای از معماری اسلامی دوره‌های مختلف – از سلجوقی و ایلخانی گرفته تا صفوی و قاجار – را در خود دارد.
گنبد طلایی و مناره‌های فیروزه‌ای این حرم از دوردست‌ها نمایان است و صحن‌ها و رواق‌های آینه‌کاری آن اوج هنر معماری مذهبی ایران را منعکس می‌کند. در کنار آن، برج طغرل که پیش‌تر ذکر شد، شاهکاری از معماری دوره سلجوقی است و با طراحی خاص خود (۱۲ ترک آجری در پیرامون برج که گویی ۱۲ برج ساعت آفتابی را تشکیل می‌دهند) زبانزد معماران است.
گنبد چهل‌دختران یا گنبد فخرالدوله از دیگر بناهای کهن ری است که به قرن چهارم هجری (دوره آل‌بویه) تعلق دارد و بقایای آن بر فراز کوه نقارخانه دیده می‌شود. این بنا آرامگاه فخرالدوله دیلمی (از امرای آل‌بویه) بوده است.
از دژها و محوطه‌های باستانی ری می‌توان به تپه‌رَشکان اشاره کرد که بقایای دژ قدیمی اشکانیان است. دیوارهای قطور این دژ تا حوالی چشمه علی امتداد داشته و نقش حفاظت از شهر در برابر تهاجم از سمت جنوب را ایفا می‌کرده است. باروی ری یا دیوار دفاعی شهر نیز بخش‌هایی از آن در نزدیکی چشمه علی کشف شده است؛ این دیوار لایه‌های تاریخی متعددی را نشان می‌دهد و احتمالاً در دوره مادها پی‌ریزی شده و تا دوره اسلامی مرمت و استفاده می‌شده است.
در محوطه باستانی چشمه‌علی علاوه بر آثار پیش از تاریخ، یک نقش‌برجسته‌ی مهم نیز وجود داشت: نقش‌برجسته فتحعلی‌شاه قاجار که به تقلید از نقوش باستانی در کوه کنده شده بود.
بازار تاریخی ری از دیگر یادگارهای فرهنگی این شهر است. این بازار کهن که گفته می‌شود بنیاد اولیه آن در دوره صفویه گذاشته شد، در دوران قاجار توسعه یافت و مرکز مبادلات کالا به خصوص ادویه و محصولات وارداتی از طریق جاده ابریشم بود. بازار ری همچنان فعال است و حالوهوای سنتی خود را حفظ کرده است. یک سر این بازار به حرم شاه عبدالعظیم می‌رسد و طبق سنت بازارهای ایرانی، در مجاورت یک مکان مقدس پایان می‌یابد.
از سنت‌ها و آیین‌های قدیمی ری می‌توان به آیین‌هایی چون زیارت بی‌بی‌شهربانو در نیمه شعبان (که زنان برای نذر و نیاز به کوه بی‌بی‌شهربانو می‌روند) و مراسم مذهبی در حرم شاه عبدالعظیم در ایام محرم و صفر اشاره کرد. در گذشته نه‌چندان دور، مراسم چارشنبه‌سوری (چهارشنبه آخر سال) نیز در ری حال و هوای خاصی داشت و مردم در کنار چشمه‌علی گرد می‌آمدند. همچنین لهجه تهرانی قدیم متأثر از گویش ری بوده و برخی واژگان ریوی در زبان مردم تهران به یادگار مانده است. ری در ضرب‌المثل‌ها و زبان عامه نیز جایگاهی دارد؛ مثلاً تعبیر «ری را زیر و رو کردن» کنایه از جستجوی فراوان است، یا «مثل ریگ‌های ری» به معنی فراوانی (با اشاره به شن‌های روان ری) به کار می‌رود.
چهره‌های فرهنگی و هنری معاصر نیز با شهر ری پیوند خورده‌اند. جلال آل‌احمد نویسنده و روشنفکر نامدار، هرچند زاده تهران بود اما در گورستان ابن‌بابویه ری به خاک سپرده شد و نامش با ری گره خورده است. غلامرضا تختی قهرمان کشتی و اسطوره ورزش ایران نیز در همین قبرستان آرام گرفته و هر ساله عاشقانش بر مزار او در ری گرد می‌آیند. دکتر علی شریعتی متفکر معاصر یکی دیگر از مدفونین ابن‌بابویه است. این امر خود گواه استمرار جایگاه ری به عنوان خاک مقدس و آرامستان شخصیت‌های تأثیرگذار ایرانی است.
به طور خلاصه، ری شهری است که لایه‌های متعددی از فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی را در خود جای داده است: از اسطوره‌های کهن و آتشکده‌های باستان تا مدارس علمیه اسلامی، از اشعار شاعران کلاسیک تا نثر نویسندگان معاصر، و از معماری خشتی باستانی تا کاشی‌کاری‌های مساجد و بقاع متبرکه. این ترکیب یگانه، ری را به موزه زنده تاریخ و فرهنگ تبدیل کرده است.
وضعیت امروزی شهر ری (منطقه ۲۰ تهران)
امروزه شهر ری با عنوان رسمی منطقهٔ ۲۰ شهرداری تهران شناخته می‌شود. این منطقه که در جنوبی‌ترین بخش شهر تهران واقع است، حدود ۲۲ کیلومتر مربع محدوده شهری و بیش از ۱۷۰ کیلومتر مربع حریم (مناطق غیرurban مثل اراضی کشاورزی و کوهستانی) را شامل می‌شود. بر اساس سرشماری ملی سال ۱۳۹۵، جمعیت منطقه ۲۰ حدود ۳۴۰ هزار نفر بوده است و طبق گزارش شهرداری در سال ۱۴۰۰ این رقم به حدود ۴۵۳ هزار نفر رسیده است.
ترکیب جمعیتی شهر ری عمدتاً از مسلمانان شیعه و فارسی‌زبانان بومی تهران و حومه تشکیل شده است؛ هرچند در دهه‌های اخیر مهاجرانی از دیگر استان‌ها نیز به این منطقه آمده‌اند. بافت شهری ری تلفیقی از محلات قدیمی و بافت نوساز است. محلات تاریخی اطراف حرم (مانند محله‌های «چشمه‌علی»، «قلعه گبری» و «محله پایین») هنوز ساختار سنتی خود را تا حدی حفظ کرده‌اند و کوچه‌بازارهای قدیمی در آنها به چشم می‌خورد. در مقابل، در حاشیه‌های منطقه مخصوصاً به سمت جنوب و شرق، شهرک‌ها و نواحی صنعتی و انبارداری گسترده‌ای وجود دارد که چهره‌ای نیمه‌صنعتی به ری امروز داده‌اند.
از ویژگی‌های منحصربه‌فرد منطقه ۲۰ تهران، گسست کالبدی آن از پیکره اصلی شهر تهران است. به بیان دیگر، ری علی‌رغم اینکه رسماً جزو محدوده تهران بزرگ است، تا سال‌ها حالت جداافتاده و استقلال هویتی خود را حفظ کرده بود و هنوز هم در بدو ورود به ری، تفاوت بافت و حالوهوای آن با سایر محلات تهران محسوس است. وجود اراضی باز و کوه بی‌بی‌شهربانو در مجاورت ری باعث شده از سمت شرق چشم‌اندازهای طبیعی و فضای تنفس شهری حفظ شود.
همچنین اراضی کشاورزی و باغات در حاشیه جنوبی و جنوب‌شرقی ری (مثلاً در نزدیکی کهریزک و باقرشهر) هنوز پابرجاست و جزو ظرفیت‌های توسعه پایدار منطقه محسوب می‌شود. با این حال، رشد جمعیت و نیاز به مسکن موجب شده در سال‌های اخیر ساخت‌وسازهای جدیدی در ری انجام شود و حتی قیمت زمین و مسکن در برخی محلات ری افزایش چشمگیری یابد.
امکانات و زیرساخت‌ها: منطقه شهر ری از لحاظ امکانات شهری وضعیت بهتری نسبت به گذشته پیدا کرده است. اکنون خط ۱ متروی تهران به ری امتداد یافته و ایستگاه‌هایی مانند ایستگاه حرم مطهر شاه عبدالعظیم و ایستگاه جوانمرد قصاب دسترسی ری به شبکه مترو را فراهم کرده‌اند. بزرگراه‌های مهمی همچون بزرگراه امام علی، بزرگراه آزادگان و جاده قدیم قم، این منطقه را به سایر نقاط تهران و جاده‌های برون‌شهری متصل می‌کنند. در حوزه آموزش عالی، واحدهایی مانند دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر ری (یادگار امام) و دانشکده علوم حدیث در ری فعالند.
همچنین چند بیمارستان و مرکز درمانی از جمله بیمارستان فیروزآبادی به مردم خدمات می‌دهند. از نظر فضاهای فرهنگی و تفریحی، ری دارای چند بوستان بزرگ (مثل بوستان ولایت در حاشیه اتوبان آزادگان) و مجموعه‌های تاریخی گردشگری است. آستان مقدس عبدالعظیم خود علاوه بر کارکرد زیارتی، یک قطب گردشگری مذهبی برای تهران است که هر هفته زائران و گردشگران بسیاری را جذب بازار و رستوران‌های سنتی اطراف می‌کند.
صنایع قدیمی ری (مانند کارخانه سیمان، پالایشگاه نفت و کارخانجات دیگر) اگرچه برخی تعطیل یا منتقل شده‌اند، اما برنامه تبدیل برخی از آنها به موزه صنعتی در دست اقدام است (مانند طرح موزه صنعت سیمان در محل کارخانه سیمان ری). با این وجود، وجود صنایع و انبارهای گسترده در بافت منطقه همچنان چالشی برای شهر است که شهرداری در صدد تبدیل تدریجی آنها به کاربری‌های کم‌خطرتر و ایجاد پارک‌های فناوری و اقتصادی است.
چالش‌ها و روند توسعه: مهم‌ترین چالش‌های امروز شهر ری را می‌توان در چند محور برشمرد: نخست حفظ هویت تاریخی و فرهنگی در برابر گسترش بی‌رویه شهرنشینی است. بافت قدیمی ری و آثار باستانی آن نیازمند حفاظت در برابر پروژه‌های عمرانی است. مثلا توسعه خطوط مترو و بزرگراه‌ها نباید به محوطه‌های باستانی آسیب برساند.
چالش دوم، آلودگی‌های زیست‌محیطی و صنعتی است. حضور پالایشگاه نفت تهران در جنوب ری، همجواری با مجتمع دفن زباله کهریزک و فعالیت کارخانه‌ها و انبارهای اطراف، مشکلاتی از قبیل آلودگی هوا و بوی نامطبوع برای ری به همراه داشته که مدیریت شهری به دنبال چاره‌جویی برای آن است.
سومین مسئله، حاشیه‌نشینی و بافت فرسوده برخی محلات است؛ مناطقی در ری وجود دارند که بافت مسکونی فرسوده و معابر تنگ دارند و نیازمند نوسازی و بهسازی هستند، بدون آنکه بافت اجتماعی‌شان دچار گسست شود. از سوی دیگر فرصت‌های توسعه نیز قابل توجه است: طرح‌های بزرگ مذهبی و ملی در دست اجراست که می‌تواند رونق اقتصادی-فرهنگی به همراه آورد؛ به طور مثال ادامه طرح توسعه آستان عبدالعظیم و تبدیل اطراف آن به مجموعه زیارتی-گردشگری مدرن، یا ایجاد مسیرهای ویژه گردشگری تاریخی (بازدید از برج طغرل، چشمه‌علی، دژ رشکان و بازار قدیم) که می‌تواند گردشگران داخلی و خارجی بیشتری را به این منطقه جذب کند.
در سال‌های اخیر، مباحثی پیرامون استقلال دوباره‌ی مدیریت شهر ری از تهران مطرح شده بود؛ عده‌ای معتقدند ری به عنوان شهری با هویت تاریخی مستقل، شایستهٔ شهرداری و فرمانداری جداگانه است. هرچند فعلاً ری در تقسیمات شهری تهران ادغام شده، ولی این موضوع نشان می‌دهد که ری همچنان در اذهان عمومی به عنوان یک «شهر» مجزا با پیشینه‌ای پرافتخار دیده می‌شود. منطقه ۲۰ تهران با شعار تبدیل شدن به قطب گردشگری تاریخی-مذهبی پایتخت، برنامه‌های متعددی را دنبال می‌کند. ایجاد موزه‌ها، بازسازی بافت کهن، بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ارائه خدمات شهری بهتر به ساکنان، بخشی از روند توسعه این منطقه در دهه پیش‌رو خواهد بود.
جمع‌بندی: شهر ری امروز اگرچه جزئی از کلان‌شهر تهران است، اما روح تاریخی و هویت فرهنگی خود را حفظ کرده است. این دیار کهن که روزگاری عظیم‌ترین شهر جهان اسلام بود و بعدها به برکت حضرات امامزادگان به قبله‌گاه دل‌های مؤمنان بدل گشت، اکنون ترکیبی است از گذشته و حال. در کوچه‌های ری می‌توان نجواهای تاریخ را شنید و در صحن حرم عبدالعظیم، معنویت جاری در جان شهر را احساس کرد. ری گذشته‌ای پرفراز و نشیب را پشت سر گذاشته و به آینده‌ای می‌نگرد که در آن اصالت تاریخی‌اش چراغ راه توسعه پایدار خواهد بود.
منابع
- ویکی شیعه (فارسی) – مقاله «ری». دانشنامه تخصصی تاریخ و معارف شیعه (بازیابی در ۱۴۰۴ هـ.ش)
- مجله سفرمی – مقاله «شهر ری؛ قدیمی‌ترین شهر ایران» نوشته فرزاد فخری‌زاده، ۱۳۹۵
- ایرنا – گزارش «ری، قبله‌گاه تهران / شهر امامزادگان» خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۲