تاریخچه
محله پاسداران در شمال تهران (منطقهٔ یک شهرداری) از دوران قاجار آغاز به شکل‌گیری کرد. در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، راه شوسه‌ای تحت عنوان «سلطنت‌آباد» در این منطقه احداث شد و باغ و مجموعه عمارت‌های سلطنت‌آباد ساخته شد. این اراضی در اصل زمین‌های کشاورزی روستایی بود که بعدها به‌تدریج برای ساخت عمارت‌ها و ویلاهای اعیان‌نشین مورد استفاده قرار گرفت.
بر اساس سرشماری سال ۱۳۳۵ شمسی، جمعیت روستاهای سلطنت‌آباد و دروس حدود ۴۲٬۴۲۱ نفر بود، اما در دههٔ ۱۳۴۰ با گسترش شهر تهران، این روستاها ناپدید شده و به‌جای آن محله‌ای نوساز به نام «سلطنت‌آباد» شکل گرفت که پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ به «پاسداران» تغییر نام یافت و با پیشرفت زیرساخت ها و نوسازی های گسترده به منطقه لوکس کنونی تبدیل شد.
خیابان اصلی این محله که سابقاً «سلطنت‌آباد» نام داشت، اکنون خیابان پاسداران خوانده می‌شود. این خیابان طولانی و شمالی-جنوبی، مرز میان مناطق ۳ و ۴ شهرداری و بخش‌هایی از منطقه ۱ را تعیین می‌کند. خیابان پاسداران از سه‌راه ضرابخانه در تقاطع خیابان شریعتی آغاز شده و با عبور از پل صدر و میدان نوبنیاد، به میدان نیاوران در شمال می‌رسد. به دلیل وسعت این خیابان (حدود ۸–۹ کیلومتر) و قرارگرفتن مراکز مختلف در طول آن، پاسداران به یکی از شریان‌های مهم شمال تهران تبدیل شده است.
محله‌های فرعی پیرامون
- دروس: این محله در مجاورت شمال خیابان پاسداران قرار دارد و از غرب به شریعتی و از شرق به پاسداران منتهی می‌شود. دروس یکی از مناطق کهن تهران شمرده می‌شود و در گذشته روستایی ارمنی‌نشین با قلعهٔ «ارامنه» بوده است. در دوران قاجار، مالک اصلی اراضی دروس «مخبرالسلطنه (مهدی‌قلی هدایت)» بود که مقبرهٔ خانوادگی‌اش هنوز در آنجا وجود دارد و بیمارستان هدایت را نیز در دروس تأسیس کرد.
بسیاری از رجال سیاسی و فرهنگی دوران پهلوی مانند مهدی قلی هدایت، حسنعلی منصور و امیرعباس هویدا در محله دروس ساکن بودند. امروز دروس به‌خاطر تمرکز تعداد زیادی سفارت‌خانه خارجی از جمله دفتر سازمان ملل و سفارت مجارستان، آرژانتین و پرتغال، منطقهٔ مهم دیپلماتیکی به شمار می‌رود. همچنین دروس دارای پارک‌های شهری متعددی مانند پارک‌های شهرزاد، زمرد و خیام است که محیط سبز و امکانات رفاهی برای ساکنان فراهم می‌کند. - اختیاریه: این منطقه در شمال دروس واقع شده است. در دوره قاجار ابتدا اراضی اینجا متعلق به محمودخان قائم‌مقام بود؛ او حدود یک و نیم دانگ از ملک را وقف کرد و باقی زمین‌ها توسط شخصی به نام «صاحب‌اختیار» خریداری شد. مالک جدید نام منطقه را به «اختیاریه» تغییر داد و آن را آباد کرد و حتی دبستانی در آن ساخت.
ویلا و باغ صاحب‌اختیار (باقی‌مانده کاخ صاحب‌اختیار) در شمال شرق این محله قرار دارد و پس از آن‌که خاندان مشیرالدوله از رجال سلطنت در آن سکونت گزید، محل تشییع جنازه مستوفی‌الممالک (از رجال دوره قاجار) نیز بوده است. - ضرابخانه: این ناحیه نام خود را از «سه‌راه ضرابخانه» در ابتدای خیابان شریعتی گرفته است که نقطهٔ شروع خیابان پاسداران است. هرچند اطلاعات تاریخی تفصیلی درباره محله ضرابخانه کمتر است، اما این محل سابقاً محل استقرار ضرب‌خانه (محل ضرب سکه) در زمان ناصرالدین شاه بوده و امروزه نیز چندین بلوار و خیابان مهم را در بر می‌گیرد.
- هروی: محله هروی در شرق اختیاریه و نزدیک به دروس قرار دارد. این منطقه نیز چون دیگر نقاط اطراف پاسداران، در گذشته زمین‌های کشاورزی و باغ‌های بزرگ داشته که با توسعه شهر تهران، بیشتر آن‌ها به ساخت‌وسازهای مسکونی و آپارتمان‌ها تبدیل شده است. تاریخچه مفصل هروی در دسترس نیست، اما امروزه خیابان‌های اصلی این محله به شبکه حمل‌ونقل پاسداران و دروس متصل هستند.
ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی
جمعیت اولیه این محله و محله‌های پیرامون آن کشاورزان و کارگران کوچک شهری بودند که در روستاهای محلی (مانند سلطنت‌آباد و دروس) زندگی می‌کردند. با پیشرفت شهرنشینی و تقسیم اراضی میان رجال دربار قاجار و بعداً سرمایه‌داران دوران پهلوی، بافت منطقه به سوی سکونت اعیان و خاندان‌های مرفه تغییر کرد.
امروزه پاسداران و مناطق همجوار آن از محله‌های گران‌قیمت تهران محسوب می‌شوند و عموماً خانه‌های بزرگ، باغ‌های ویلا شکل و مجتمع‌های آپارتمانی لوکس در آن دیده می‌شود. بسیاری از ساکنان این منطقه را افراد ثروتمند، دیپلمات‌ها و خانواده‌های مرفه تشکیل می‌دهند. علاوه بر این، مجموعه‌ای از فروشگاه‌های بزرگ، مراکز خرید و رستوران‌های مدرن در خیابان پاسداران و اطراف آن وجود دارد که این محله را به نقطه‌ای تجاری-تفریحی برای اهالی تهران بدل کرده است.
معماری و بافت شهری
از نظر معماری، پاسداران طی دهه‌های گذشته تحول چشمگیری داشته است. در بخش‌هایی از این محله و محله‌های مجاور، هنوز خانه‌ها و باغ‌های قدیمی یادگار دوره قاجار و پهلوی اول به چشم می‌خورند که سبک معماری سنتی ایرانی-قجری با ستون‌های چوبی و حیاط مرکزی دارند. با این حال، از اواخر دهه ۱۳۴۰ ش بسیاری از این خانه باغ ها به ویلاهای تجدید بناشده و در دهه‌های اخیر به آپارتمان‌ها و برج‌های مسکونی لوکس تبدیل شده‌اند.
بارزترین مثال معماری مدرن در پاسداران، برج سفید است؛ این آسمان‌خراش چندمنظوره با نمای مدرن خود به یکی از نماد های اصلی منطقه تبدیل شده که علاوه بر فضای اداری، مرکز خرید بزرگی را نیز در خود جای داده است. تراکم شهری در طول خیابان پاسداران افزایش یافته و اکنون کوچه‌ها و بلوارهای متعددی با ساختمان‌های چندطبقه جدید، نمای منسجم و مدرن در این محله ایجاد کرده‌اند.
وضعیت حمل‌ونقل، خدمات شهری و تغییرات جمعیتی
محله پاسداران به شبکه حمل‌ونقل اصلی تهران دسترسی خوبی دارد. بزرگراه‌های مهمی مانند همت، صدر (بابایی) و شهید مدرس به صورت همجوار یا در نزدیکی این منطقه عبور می‌کنند و ارتباط سریع با دیگر نقاط شهر را فراهم می‌آورند. خطوط اتوبوسرانی شهری متعددی نیز در خیابان پاسداران رفت‌وآمد می‌کنند و ایستگاه‌های متروی «حسین‌آباد» و «نوبنیاد» در فاصله نسبتاً کمی از این محله قرار دارند.
خدمات شهری شامل بوستان‌ها، مراکز خرید و مراکز خدماتی در سال‌های پس از انقلاب توسعه یافته و جمعیت محله با ورود ساکنان جدید افزایش یافته است. به‌تدریج جمعیت منطقه از روستایی کوچک به جمعیتی شامل کارمندان، دیپلمات‌ها و خانواده‌های مرفه تبدیل شده و البته هنوز هم نسلی که از دهه‌های قبل در اینجا زندگی می‌کردند حضور دارند.
جاهای دیدنی پاسداران
- برج سفید (مرکز خرید پاسداران): این آسمان‌خراش مدرن یکی از برجسته‌ترین نمادهای محله به‌شمار می‌رود. برج سفید چندین طبقه دارد و مجموعهٔ بزرگ‌تری از فروشگاه‌ها و مراکز تجاری را در خود جای داده است؛ این برج باعث ارتقای جایگاه پاسداران به‌عنوان یک منطقه خوش‌منظر شده است.
- باغ سلطنت‌آباد (کاخ نیاوران قدیم): در شمال انتهای خیابان پاسداران، باغ سلطنت‌آباد قرار دارد که به قصر «صاحب‌قرانیه» معروف است. این مجموعهٔ تاریخی در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده و بعدها بخشی از مجموعه کاخ نیاوران گردید. امروزه فضای سبز و بنای قدیمی آن یکی از یادگارهای دوره قاجار در منطقه محسوب می‌شود.
- بوستان‌های محله دروس: در مجاورت خیابان پاسداران و در محله دروس، چندین پارک شهری مانند پارک شهرزاد و پارک خیام وجود دارد. این بوستان‌ها فضایی سبز و امکاناتی برای پیاده‌روی و استراحت ساکنان فراهم کرده و از مهم‌ترین فضای سبز منطقه به‌شمار می‌روند.
سررشته‌ها
- مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (دانشنامه تهران بزرگ) – مقاله «سلطنت‌آباد».
- شهرداری منطقه یک تهران – پرونده تاریخچه محلات (منطقه یک).
- خبرگزاری ایسنا – گزارش‌ها و اخبار مرتبط با تاریخچه محلات تهران.
- روزنامه اعتماد ملی – شماره ۱۹۹ (۱۳۸۵)، مقاله درباره تغییر نام خیابان‌ها پس از انقلاب.
- روزنامه ایران – پرونده «تهران قدیم؛ دروس» (۲۱/۲/۱۳۹۰).
- روزنامه همشهری – مقاله «آنچه از اختیاریه به خاطره‌ها پیوسته» (۱۳۸۷).
- مؤسسه گیتاشناسی ایران – اطلس کامل تهران (نقشه و اطلاعات تاریخی).
- کتابخانه و نشر زوار – «خاطرات و خطرات» اثر مهدی‌قلی هدایت (شرح مختصری از تاریخچه محله‌های تهران).