در قلب تهرانِ تاریخی، جایی میان خیابان‌های قدیمی و در جوار ساختمان‌های صبور و باشکوه، محوطه‌ای آرام و پر رمز و راز قرار دارد که در گذر زمان، از میدان نظامی قاجار تا مرکز اداری، فرهنگی و تاریخی ایران تغییر چهره داده است؛ میدان مشق.
این میدان که زمانی جایگاه مشق و رژه قزاق‌ها و نظامیان عصر ناصری بود، امروز در میانه‌ی هیاهوی پایتخت، حافظ بخشی از حافظه‌ی تاریخی تهران است. محله‌ای که در آن نخستین سازمان‌های مدرن دولتی شکل گرفت، نخستین موزه‌های ملی تأسیس شد و معماری رضاشاهی در کنار نشانه‌های قجری به چشم می‌آید.
با گام زدن در مسیرهای سنگ‌فرش‌شده‌اش، گذشته‌ای از سیاست، نظام، فرهنگ و هویت ایرانی مقابل چشمان‌مان زنده می‌شود. این مقاله، سفری است به درون تاریخ میدان مشق و خیابان سپه؛ سفری به معماری، تحولات اجتماعی و اداری، و جاهای دیدنی که هر یک برگ مهمی از سرگذشت پایتخت را روایت می‌کنند.
تاریخچه محله از دوران قاجار تا امروز
محله اطراف میدان مشق در بافت مرکزی تهران از دوران قاجار شکل گرفت. در دوره فتحعلی‌شاه قاجار، میدان مشق به‌عنوان یک میدان نظامی (حدود ۴۰۰ متر طول و عرض) برای مشق‌وتمرین سربازان احداث شد. در دوره مظفرالدین‌شاه، در ضلع جنوب‌شرقی این میدان یک دروازه دو لنگه زیبا به نام «سردر ناصری» برپا شد که ناصرالدین‌شاه گاهی از بالای آن مانور سربازان را تماشا می‌کرد.
با روی کار آمدن رضاشاه پهلوی، ساختار میدان مشق تغییر کرد: نخست نام آن به «باغ ملی» (اولین باغ عمومی تهران) تغییر یافت و دیوارهای میدان برچیده و فضاهای جدیدی به آن افزوده شد. اما باغ ملی دوام نیافت و به مرور اکثر فضای میدانی محصور به ساختمان‌های دولتی اختصاص یافت. به‌طوری‌که در سال‌های دهه ۱۳۰۰ خورشیدی، ساختمان‌هایی چون وزارت امور خارجه (کاخ شهربانی سابق)، موزه ایران باستان و کتابخانه ملی در این محدوده بنا شد.
سردر اصلی میدان نیز چندین بار جابه‌جا و نوسازی شد؛ در نهایت سردر قدیم ناصری در زمان رضاشاه تخریب و به جای آن سردر آجری جدید (سردر باغ ملی امروز) در سمت شرقی میدان ساخته شد که همچنان پابرجاست. پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، محوطه میدان مشق توسعه یافت و ساختمان‌های تازه‌ای به آن اضافه شد؛ برجسته‌ترین آن‌ها «کتابخانه و موزه ملی ملک» است که بین سال‌های ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۵ در این مجموعه ساخته شد.
به این ترتیب، تاریخ محله از دوره قاجار (میدان نظامی) تا پهلوی (پارک دولتی و سپس ناحیه اداری) و پس از انقلاب (مکانی متنوع از موزه و اداره) دستخوش تحولات مهمی شده است.
ساختار اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اداری در دوره‌های مختلف
کاربری اصلی این محله از ابتدا نظامی و دولتی بوده است. در دوره قاجار و پهلوی اوایل، به‌دلیل استقرار پادگان و سپس ساختمان‌های دولتی (نظیر ستاد قزاقخانه و شهربانی)، عمده جمعیت حاضر را نظامیان و کارمندان حکومتی تشکیل می‌دادند.
ورود مردم عادی و سکونت در این محدوده کمابیش محدود بود. با گسترش آرام بخش فرهنگی و گردشگری بعد از انقلاب، بسیاری از این بناها به موزه و نهادهای فرهنگی تبدیل شدند؛ مثلاً ساختمان اداره پست سابق، امروز موزه ارتباطات و فرهنگ‌‌سازی محسوب می‌شود. به‌طور کلی، امروزه ساختار این محله بیش از همه اداری – فرهنگی است: بناهای تاریخی آن بدون تغییر در نما، به مراکز دولتی، دانشگاهی و موزه اختصاص یافته‌اند.
این موضوع نشان می‌دهد که محله همچنان کارکرد نهادی خود را حفظ کرده و به‌عنوان قطب گردشگری و فرهنگی شهر شناخته می‌شود. بدین ترتیب، محیط اجتماعی امروز محله را کارکنان دفاتر دولتی و فرهنگی به همراه بازدیدکنندگان تشکیل می‌دهند و جمعیت بومی ساکن آن ناچیز است.
ویژگی‌های معماری و تغییرات کالبدی محله
محوطه میدان مشق شامل چندین بنای دوره پهلوی اول است که ترکیبی از المان‌های ایرانی و اروپایی را در خود دارند. برای مثال، ساختمان اداره پست سابق (موزه ارتباطات کنونی) در ضلع جنوبی میدان بین سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ خورشیدی توسط مهندس نیکلای مارکف طراحی و به سبک معماری ملی (ترکیبی از معماری ایرانی سنتی و سبک نوین رضاشاهی) ساخته شد. نمای آجری این بنا، ستون‌های منظم و مقرنس‌کاری‌های ایرانی-قاجاری، گواهی بر این تلفیق معماری است.
ساختمان‌های دیگر نیز ویژگی‌های مشابهی دارند. به عنوان نمونه، کاخ شهربانی (امور خارجه فعلی) که در سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۸ بنا شده، دارای نمایی الهام‌گرفته از معماری اصیل ایرانی (متأثر از تخت جمشید و کاخ آپادانای پارسه) است. از سوی دیگر، کتابخانه و موزه ملی ملک (ساختمان نوساز ۱۳۶۴–۱۳۷۵) از الگوهای معماری اسلامی بهره می‌برد که چشم‌گیر و متمایز از سایر بناهای مجموعه است.
در تغییرات کالبدی، پس از دوره نوسازی رضاشاه، دیوارهای اطراف میدان برداشته و فضا گسترده‌تر شد؛ اسناد تاریخی گزارش می‌دهند که هشت ذرع از فضای میدان به خیابان مریضخانه (و بخش‌هایی از خیابان سپه) اضافه گردید. در این دوره، سردر ناصری قدیمی تخریب شد و سردری آجری مشابه آن کمی به سمت شرق منتقل گردید که امروزه نیز پابرجاست.
در معماری سردر باغ ملی (سردر کنونی میدان)، تزیینات کاشی‌کاری و کاشی‌هفت‌رنگ نقش برجسته‌ای یافته است که به سبک دوره پهلوی اول طراحی شده‌اند. افزون بر این، ساختمان دانشگاه هنر (سربازخانه سابق قزاق‌ها) که در سال ۱۲۴۲ هجری شمسی به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شده بود، بخشی از معماری قاجاری با کاربری آموزشی امروز را نشان می‌دهد. بدین ترتیب، کالبد محله تلفیقی از گستره فضایی باز میدان مشق و بناهای تاریخی مختلف (از معماری دوره قاجار تا پهلوی اول و معماری نوین اسلامی) است.
وضعیت امروزی محله
محله میدان مشق امروزه به خوبی با سیستم حمل‌ونقل شهری تهران در ارتباط است. این منطقه در محدوده طرح ترافیک مرکزی قرار دارد، اما دسترسی مناسب به وسایل نقلیه عمومی دارد. نزدیکی میدان امام خمینی (توپخانه) و ایستگاه‌های متروی «امام خمینی» ، «حسن‌آباد» و «دانشگاه امام علی» تردد به این محدوده را تسهیل می‌کند.
از سوی دیگر، خیابان‌های اصلی چون امام خمینی در شرق و سمیه (ولی‌عصر) در غرب در جریان عظیمی از خودروها و اتوبوس‌ها قرار دارند. در عمل خدمات خرده‌فروشی و تجاری در داخل محوطه محدود است و عمدتاً نیاز روزمره از محله‌های اطراف تأمین می‌شود. ساختمان‌های منطقه نیز عمدتاً دارای کاربری اداری و فرهنگی‌اند؛ بسیاری از بناهای قدیمی بازسازی شده و اکنون به موزه، کتابخانه و مراکز دولتی تبدیل شده‌اند.
به همین دلیل، جمعیت ساکن دائمی در این محله اندک بوده و بیشترین جمعیتِ حاضر را کارکنان ارگان‌های دولتی و گردشگران تشکیل می‌دهند. وجود چند موزه و بنای تاریخی در این محدوده آن را به یکی از جاذبه‌های برجسته گردشگری تهران تبدیل کرده است.
جاهای دیدنی محله میدان مشق
- سردر باغ ملی (سردر میدان مشق): این سردر آجری زیبا، ورودی اصلی میدان مشق است و در دوران قاجار ساخته شد. سردر فعلی در دوره رضاشاه جایگزین سردر قدیم شده است. تزئینات کاشی‌کاری و نمای آجری آن نمونه‌ای از هنر معماری دوره پهلوی اول است و به‌عنوان یکی از نمادهای تاریخی تهران مشهور است.
- موزه ارتباطات (ساختمان اداره پست سابق): این ساختمان در جنوب میدان قرار دارد و بین سال‌های ۱۳۰۷–۱۳۱۳ خورشیدی به سبک معماری ملی رضاشاهی و با طراحی نیکلای مارکف بنا شده است. امروزه تالارها و تجهیزات مخابراتی قدیمی در آن به نمایش درآمده و بازدیدکنندگان را با تاریخ پست و تلگراف ایران آشنا می‌کند.
- وزارت امور خارجه (کاخ شهربانی سابق): این کاخ باشکوه در ضلع شمالی میدان واقع شده و در سال‌های ۱۳۱۲–۱۳۱۸ خورشیدی به دستور رضاشاه و با تلفیق معماری سنتی ایرانی و نوگرایی غربی ساخته شد. نمای بیرونی با الهام از معماری کاخ‌های هخامنشی طراحی شده و درونی آن دارای تزئینات گچ‌بری و ستون‌های بلند است. این ساختمان که امروز دفتر مرکزی وزارت خارجه است، چون تالار آیینه‌ای زیبا در یکی از جانبی‌هایش دارد که تزئینات داخلی آن برگرفته از معماری میترا و هنر آینه‌کاری است.
- موزه ملی ایران (موزه ایران باستان): ساختمان موزه باستان‌شناسی ایران در همسایگی غربی میدان مشق و ورودی‌اش از خیابان سی‌تیر است. این بنا بین سال‌های ۱۳۰۸–۱۳۱۶ خورشیدی به دستور رضاشاه ساخته شد و بزرگ‌ترین گنجینه آثار باستانی ایران را در خود جای داده است. معماری بنا تلفیقی از عناصر ایرانی و اروپایی است و نمای آن با طاق‌ها و ستون‌هایی به سبک هخامنشی تزئین شده است.
- کتابخانه و موزه ملی ملک: این مجموعه فرهنگی-علمی در ضلع جنوبی میدان و جنب ساختمان وزارت خارجه قرار دارد. اساس آن را حسین‌آقا ملک (واحد) در سال ۱۳۱۶ گذاشت و ساختمان جدید آن در سال ۱۳۷۵ تکمیل گردید. در این موزه نسخه‌های خطی نفیس و آثار هنری ارزشمندی نگهداری می‌شود و معماری نسبتا مدرن آن با قوس‌ها و حیاط‌های باز، نشان از سبک اسلامی–ایرانی دارد.پ
- خانه و موزه مقدم: این عمارت به اواخر دوره قاجار تعلق دارد و در خیابان شیخ هادی (شمالی خیابان امام خمینی) واقع شده است. مجموعه تاریخی مقدم پس از انقلاب تبدیل به موزه شد و بخش‌هایی از زندگی و آثار خاندان مقدم (مربوط به دوره قاجار) در آن به نمایش درآمده است. نمای سنگی و حیاط‌های مشجر عمارت، معماری سنتی ایرانی را به نمایش می‌گذارد.
- تالار آیینه (عمارت پذیرایی وزارت خارجه): در بخشی از ساختمان وزارت امور خارجه سالن مجللی به نام تالار آیینه وجود دارد که از هنر آینه‌کاری ایرانی برخوردار است. نمای داخلی این تالار از طرح و تزئینات کاخ داریوش بزرگ در تخت‌جمشید تأثیر پذیرفته و سال‌ها محل پذیرایی رسمی از سفیران و میهمانان خارجی بوده است.
- سربازخانه قزاق‌ها (دانشگاه هنر تهران): کاخ قزاقخانه که در شرق میدان مشق واقع است، در سال ۱۲۴۲ هجری شمسی به‌دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شد. این مجموعه پیش از انقلاب بارها کاربرد نظامی داشت و پس از انقلاب بخش‌هایی از آن در اختیار دانشگاه هنر تهران قرار گرفته است. برج آجری و حیاط‌های سربازخانه با معماری دوره قاجار، از دیدنی‌های این محله هستند.
- کاخ مرمر: این بنا که کاخ محفوظات سلطنتی پهلوی نیز نامیده می‌شود، از بناهای شاخص جنوب‌شرق میدان مشق است. در سال ۱۳۱۰ خورشیدی به دستور رضاشاه و با سنگ‌های مرمر از کاخ‌های تخت‌جمشید ساخته شد و امروز به موزه‌ی سلطنتی تبدیل شده است. ستون‌های مرمری بزرگ و سرستون‌های پرسپولیس، نمای خارجی کاخ مرمر را تشکیل می‌دهد.
- موزه عبرت (زندان سابق): در ضلع شمال غربی میدان مشق، ساختمان قدیمی ژاندارمری قرار دارد که پس از انقلاب به موزه عبرت (موزه ضد خرابکاری) تبدیل شد. این موزه با نمایش تصاویر و اسناد، تاریخچه زندان‌ها و شکنجه‌های دوره پهلوی را روایت می‌کند.
سررشته ها
- خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، گزارش‌های مربوط به میراث فرهنگی تهران.
- مجله گردشگری کجارو، مقاله «میدان مشق تهران».
- وب‌سایت موزه ارتباطات ایران و وب‌سایت کتابخانه و موزه ملی ملک (اطلاعات تاریخچه).