باغ فردوس، گوشهای سرسبز و تاریخی در شمال تهران است که بیش از یک و نیم قرن قدمت دارد و همچنان روح تاریخ و فرهنگ را در خود نگاه میدارد. این باغ که روزگاری عمارت شکوهمند اشراف قاجار بود، امروز مهمترین «موزه سینمای ایران» است و بازدید از آن، سفر به دل گذشته و هنر معاصر است. در این مقاله سعی میکنیم، داستان باغ فردوس را از روزهای ساخت اولیه در عصر قاجار تا به امروز بیان کنیم؛ از معماری اصیل دوطبقهاش و مسیر تبدیل آن به موزه سینما تا نقشاش در فرهنگ عمومی و حافظه شهری تهران.
تاریخچه باغ فردوس
باغ فردوس، یکی از باشکوهترین یادگارهای قاجاریه در شمال تهران، در ابتدا به دست حسینعلیخان معیرالممالک (خزانهدار و رئیس ضرابخانه سلطنتی) بنیاد نهاده شد. او پس از درگذشت پدر، لقب دوستعلیخان نظامالدوله را گرفت و زمینی در حوالی قصر محمدیه تهیه کرد و عمارت دوطبقهای به سبک معروف به «گوشفیل» را در همانجا بنا نهاد و باغ را به نام «فردوس» نامگذاری کرد.
با مرگ دوستعلیخان، باغ و عمارت آن به پسرش دوستمحمدخان معیرالممالک رسید، که او نیز همسر عصمتالدوله، دختر ناصرالدینشاه قاجار بود. گفته میشود که جشن باشکوه عروسی این دو، در عمارت همان باغ برگزار شد.
برخی روایتها نیز حاکی است که ناصرالدینشاه پس از خرید باغ، به عنوان هدیه ازدواج این ملک را به دخترش و دامادش واگذار کرد.
در هر صورت باغ در زمان دوستمحمدخان معیرالممالک ( پسر معیرالممالک ) رو به خرابی رفت، بصورتی که اعتمادالسلطنه (در شرح خاطرات)، نوشته است: «هجده سال بود که این باغ را ندیده بودم، تمام درختها افتاده، عمارت خراب شده، در حقیقت تبدیل شده به وادی برهوت.»
همینطور علی اکبرین عبدالجلیل چاپارباشی می نویسد: “باغ فردوس معیری که معیرالممالک نظام الدوله مرحوم کرورها خرج عمارت و باغ آن کرد و حقیقتا حکم فردوس طهران را داشت در این دو سال نه تنها از بی مبالاتی و ناقص عقلی و لجاجت فرزند ناخلفش معیرالممالک ثانی، به کل از حلیه آبادی افتاد بلکه پارسال و امسال هرروز صد نفر عمله، هریک روزانه صدتومان ضرر فاحش زده، به حکم آن ناخلف پسر، تمام آن عمارت را کوبیده و درختان قوی هیکل آنجا را که هر یک در رفعت و بلندی با چرخ برین همسری می نمود از بیخ و بن بریده به سوخت مطبخ و کارخانه تماما آتش زده بسوخت و باغ به آن ظرافت که در بیست سال قبل محل حسد و حیرت مردمان هوسکار بود؛ امروز مسکن دد و دام گردیده، ضرب المثل و محل عبرت هر ناظر و بیننده است.”
در جریان این فراز و فرود، محمدولیخان سپهسالار تنکابنی نقش کلیدی در نجات نسبی باغ داشت: او باغ را از وراث خرید و اقدام به بازسازی قنات، بازآفرینی استخرها و نصب سامانه فواره و سردری باشکوه نمود.
پس از مدتی بیتوجهی و تحولات سیاسی، باغ فردوس میان مالکان مختلف دستبهدست شد تا اینکه در سال ۱۳۱۶ شمسی (۱۹۳۷ م.) عمارت آن به «دبیرستان شاپور تجریش» تبدیل شد.
در دوره پهلوی نیز باغ فردوس تغییر کاربری داد؛ دفتر فرح پهلوی در سال ۱۳۵۰ باغ را خرید و آن را در اختیار سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران قرار داد. پس از انقلاب ۱۳۵۷، باغ فردوس به مرکز آموزش فیلمسازی اسلامی اختصاص یافت و بالاخره در سال ۱۳۷۶ شمسی (۱۹۹۷ م.) با عنوان «باغ فردوس و عمارت آن» در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
در جدول زیر خلاصهای از رویدادهای مهم تاریخچه باغ فردوس آمده است:
| دوره/سال (هجری شمسی) | رویداد مهم |
| ۱۲۶۴ ق (حدود ۱۲۵۰–۱۲۶۴) | پایهگذاری عمارت دوطبقه توسط حسینیعلیخان. |
| ۱۳۱۶ ش (۱۹۳۷ م.) | برپایی «دبیرستان شاپور» در عمارت باغ. |
| ۱۳۵۰ ش (۱۹۷۱ م.) | خرید باغ توسط دفتر فرح پهلوی و واگذاری به سازمان رادیو و تلویزیون. |
| ۱۳۵۷ ش (۱۹۷۹ م.) | پیروزی انقلاب اسلامی؛ تبدیل بخشی از مجموعه به مرکز آموزش سینما. |
| ۱۳۷۶ ش (۱۹۹۷ م.) | ثبت ملی باغ فردوس به عنوان اثر تاریخی. |
| ۱۳۷۷ ش (۱۹۹۸ م.) | افتتاح اولین موزه سینمای ایران در ساختمان قدیمی لالهزار (خانه قدیمی سینما). |
| ۱۳۸۱ ش (۲۰۰۲ م.) | انتقال موزه سینما به عمارت باغ فردوس و افتتاح مجدد با حضور رئیسجمهور. |
معماری باغ فردوس
عمارت اصلی باغ فردوس به سبکی منحصربهفرد و در دو طبقه ساخته شده که در معماری قاجاری به آن سبک «گوش فیل» میگویند. طبقه دوم عمارت با عمارت امیریه همسطح است؛ یعنی وقتی در حیاط جنوبی ایستاده باشید، سقف طبقه اول همسطح زمین قرار دارد و ورودی اصلی از طبقه دوم است. این شیب معماری به همراه دیوارهای بلند و گچبریهای شاهکار، جلوه باشکوهی به بنا داده است.
فضای بیرونی باغ نیز در قالب چندین تراس سنگچینشده پلهای طراحی شده بود. در قسمت جنوبی باغ، هفت قطعه مسطح پلهای (هفت تراس) ساخته شده بود که هر سطح چند متر از سطح قبل پایینتر بود و روی هر تراس، استخری با فوارههای متعدد قرار داشت. نکته جالب این است که این استخرها طوری طراحی شده بودند که از دوردستها بزرگتر به نظر میرسیدند و فوارههای پرقدرتشان منظرهای دلانگیز از ارتفاع طبقه دوم عمارت ایجاد میکرد.
بخشهای داخلی عمارت هم با کاشیکاری زیبا، گچبری و طاقنمای ایرانی ــ اروپایی مزین شده بود؛ بهعنوان مثال پلکان و دیوارهای ساختمان جنوبی («رشک بهشت») با مرمر اصل یزدی پوشیده شده بود.
یادگارهای طبیعی باغ نیز بکر و باشکوهند. درختان کهنسال چنار بلند، نهرهای آب روان و گاهی باغچههای گل به چشم میخورند. به گفته معماران، تعداد زیادی چنار یکدست و منظم در سمت جنوبی عمارت کاشته شده بود که همچون فرشی سبز زیر پای بیننده پهن میشد. امروزه نیز چند چنار چندصدساله در باغ موجود است که میتوانند ردپای ساختار اصیل باغ را در میان کوچه و خیابانهای اطراف پی بگیرند.
تنها کالبد اصیل باقیمانده از آن دوران، یک حوض آبی کوچک جلو عمارت است که با طراحی شکست نور بینظیرش تا امروز حفظ شده است. بدیهی است که بخش زیادی از زمین باغ طی زمان به کاربریهای جدید (از جمله مدرسه و مؤسسات فرهنگی) اختصاص یافته، اما عمارت اصلی دوطبقه و محیط مشجر باغ فردوس یادآور روزهای دلاویز باغهای قاجاری تهران است.
باغ فردوس و موزه سینما
با گسترش علاقه به مستندسازی میراث فرهنگی ایران، در دهه ۷۰ شمسی ایده تأسیس «موزه سینمای ایران» مطرح شد. این موزه ابتدا در خیابان لالهزار در یک ساختمان قدیمی تحت عنوان «خانه سینما» شکل گرفت و در خرداد ۱۳۷۷ با حضور مسئولین وقت افتتاح شد.
پس از آن، در سال ۱۳۸۱ به باغ فردوس منتقل شد تا عمارت تاریخی این باغ میزبان آثار گرانسنگ سینمای ایران شود. امروزه در این مجموعه تاریخی، عکسها، فیلمنامهها، ابزارهای پیشین سینما، پوسترها و لباسهای فیلمهای مشهور و چهرههای شاخص سینما به نمایش گذاشته میشود.
سه سالن سینمایی (سینماتوگراف با ظرفیت ۲۰۵ نفر، سالن فردوس ۱۰۹ نفر و سالن تمدن ۵۴ نفر) در این موزه پذیرای علاقهمندان هستند. علاوه بر نمایش دائمی مجموعه، موزه سینما باغ فردوس در مناسبتهای مختلف رویدادهای فرهنگی-هنری نیز برگزار میکند. برای نمونه، مراسم بزرگداشت «یادمان خون ایران» (شهدای جنگ ۱۲روزه) در سال ۱۴۰۴ در محل موزه سینما (باغ فردوس) با حضور هنرمندان و علاقهمندان برگزار شد. این دست برنامهها نشان میدهد باغ فردوس همچنان پاتوقی هنری و فرهنگی برای مردم تهران است.
باغ فردوس در سینما و هنر
باغ فردوس از دیرباز با هنر و سینما گره خورده است. هم خود عمارت موزه سینما و هم فضای باغ، دستمایه الهام و اجراهای هنری بودهاند. در سال ۱۳۴۱، گروه تئاتر «هنر ملی» نمایشهایی چون «تقلا» و «زنگولهها» را در همین باغ تمرین کرد و سپس به کارگردانی عباس جوانمرد در تلویزیون ملی اجرا نمود. این واقعیت که یک گروه هنری سرشناس دهه ۴۰، عمارت باغ فردوس را استودیوی تمرین و تئاتر زنده خود قرار داد، گواهی است بر نقش فرهنگی این مجموعه.
امروزه نیز امکانات باغ فردوس شامل سالنهای سینما، کتابخانه تخصصی سینما و فضای نمایشگاهی به فعالیتهای هنری شکل میدهد. نام «باغ فردوس» حتی به عنوان عنوان یک فیلم سینمایی نیز در فرهنگ عامه آمده است؛ مثلاً فیلم سینمایی «باغ فردوس، پنج بعدازظهر» (۱۳۸۴) با بازی رضا کیانیان و آتوسا فکوهی، از نام همین باغ الهام گرفته است. به عبارت دیگر، باغ فردوس نهتنها خود موزه و مرکز فرهنگی است، بلکه بخشهایی از آن در آثار هنری ایرانی نیز نقشآفرینی کرده است.
اهمیت باغ فردوس برای حافظه فرهنگی تهران
باغ فردوس یکی از آخرین بازماندگان باغهای بزرگ و درختکاریشده تهران است که هنوز ریشه در خاطرات جمعی و فرهنگ شهری دارد. این مجموعه تاریخی، علاوه بر جنبههای معماری، یادگار زندگی اشرافی در تهران قدیم شمیران و خاستگاه بسیاری از رویدادهای فرهنگی است.
حفظ این حافظه فرهنگی در شهر انبوهسازیشده امروز اهمیت زیادی دارد. مردمی که به محله تجریش میآیند، با ورود به باغ فردوس گویا زمانی دیگر را تجربه میکنند. مسیرهای سنگفرش، سایهبانهای بلند، حوضچههای فیروزهای و صدای فوارهها، «تجربه حسی» بازدیدکنندگان را متصل به تاریخ قاجار میکند.
به همین دلیل، باغ فردوس را میتوان بخشی از هویت فرهنگ و تاریخ تهران دانست که نهتنها به چشم گردشگر و علاقهمندان سینما زیبا میآید، بلکه از منظر جامعهشناسی و شهرسازی نیز یادآور تعامل انسان، هنر و طبیعت در دل پایتخت است.
سررشته ها
فریبا سادات مفتخری قویدل، علیرضا دودانگی «مروری بر تاریخچه و روند شکل گیری عمارت باغ فردوس تهران.»
خبرگزاری عصر ایران – باغ فردوس شاهد دویست ساله شمرون و قصه هایش
سایت تابناک با تو – مقاله هدیه ازدواج ناصرالدین شاه به دخترش چه بود؟
خبر گزاری ایسنا – نخستین ساکنان عمارت باغ فردوس چه کسانی بودند؟
گفتگو با افراد فعال در حوزه ملک منطقه
داستان بسیار جذابی داشت این باغ فردوس. امیدوارم مسئولین دقت بیشتری به این اثر معماری باستانی داشته باشن .