میدان آزادی تهران (نام پیشین: میدان شهیاد) به همراه برج آزادی وسط آن، یکی از شناخته‌شده‌ترین نمادهای پایتخت ایران است. این میدان بیضی‌شکل در غرب تهران قرار دارد و برج ۴۵ متری آزادی در میانهٔ آن سر بر افراشته است. برج آزادی که در سال ۱۳۵۰ خورشیدی افتتاح شد، از همان ابتدا به‌عنوان سمبل «ایران مدرن» و جلوه‌ای از تاریخ و فرهنگ ایران زمین ساخته شد. این بنا یادمانی ملی است که پس از انقلاب ۱۳۵۷ به نام کنونی تغییر یافت و همچنان در حافظهٔ جمعی ایرانیان و در رسانه‌های جهانی به‌عنوان نماد ملی ایران شناخته می‌شود.
تاریخچه طراحی، ساخت و نام‌گذاری برج و میدان آزادی
ایده احداث یک بنای یادبود ملی در تهران به دوران پادشاهی پهلوی دوم بازمی‌گردد. در سال ۱۳۴۵ مسابقه‌ای برای طراحی نماد یادبود ایران در تهران برگزار شد که حسین امانت، معمار ۲۴ ساله و دانش‌آموختهٔ دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، برنده آن گردید. طرح امانت برای برج شهیاد آریامهر (نام اولیه برج آزادی) برگزیده شد و عملیات ساخت آن از آبان ۱۳۴۸ آغاز گردی
ساخت برج طی ۲۸ ماه انجام گرفت و سرانجام در مهرماه ۱۳۵۰ خورشیدی این بنا تکمیل و به بهره‌برداری رسید. مراسم گشایش رسمی برج در روز ۲۴ مهر ۱۳۵۰ با حضور محمدرضا شاه پهلوی و فرح پهلوی و حدود سه‌هزار میهمان داخلی و خارجی برگزار شد. در این مراسم، از منشور حقوق بشر کوروش کبیر (استوانهٔ کوروش) که برای نخستین‌بار از بریتانیا به ایران آورده شده بود، در پای برج شهیاد رونمایی کردند.
نام اولیه این یادمان، برج شهیاد آریامهر انتخاب شده بود. میدان پیرامون برج نیز میدان شهیاد نام گرفت. پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، این میدان و برج به تناسب ارزش‌های جدید تغییر نام دادند.
در روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷، مراسم استقبال از بازگشت امام خمینی از تبعید در همین میدان برگزار شد و بلافاصله نام آن از شهیاد به آزادی تغییر یافت. از آن پس، برج شهیاد نیز به برج آزادی شهرت یافت که با فضای انقلابی آن زمان، مفهوم رهایی و استقلال را به ذهن متبادر می‌ساخت.
شایان ذکر است که برج آزادی و میدان پیرامون آن بخشی از برنامه‌های جشن‌های ۲۵۰۰ سالهٔ بنیان‌گذاری شاهنشاهی ایران بودند. این برج به عنوان نماد پایتخت در دوران پهلوی طراحی شد و قرار بود بیانگر عظمت تاریخی ایران در آستانه ورود به عصر مدرن باشد.
برج شهیاد تا پیش از انقلاب روی اسکناس‌های دوره پهلوی (اسکناس ۲۰۰ ریالی) نقش بسته بود و تصویر آن در رسانه‌های آن دوران به عنوان جلوه‌ای از پیشرفت‌های دوره پهلوی به نمایش درمی‌آمد.
سبک معماری برج آزادی و عناصر طراحی آن
برج آزادی تلفیقی بدیع از عناصر معماری باستانی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد.
معماری برج آزادی شاهکاری از تلفیق معماری ایرانی در دوران مختلف است. حسین امانت کوشید در طراحی این بنا چکیده‌ای از هنر و معماری ایران را متجلی سازد. به گفتهٔ وی، این برج به گذشتهٔ درخشان ایران نظر دارد؛ عصری که ایران در ادب، هنر، معماری، صنایع دستی و علوم سرآمد بود و امانت می‌خواست خلاصه‌ای از آن شکوه تاریخی را در قالب این بنا ارائه کند. برج آزادی چهار طبقه دارد و ساختار آن از قاعدهٔ مربعی شکل آغاز شده و به‌تدریج به یک گنبد دایره‌ای در بالا ختم می‌شود.
این تغییر شکل از مربع به دایره با الهام از تکنیک‌های گنبدسازی سنتی ایران صورت گرفته است که در آن معماران باستان از قاعدهٔ مربع بنا به دایرهٔ گنبد گذر می‌کردند و از عناصر تزئینی چون رسمی‌بندی و مقرنس بهره می‌گرفتند. در واقع در برج آزادی نیز همان روش به کار رفته‌است؛ پایهٔ بنا مربع است که هنگام اوج گرفتن تبدیل به شانزده‌ضلعی می‌شود و در نهایت گنبدی را شکل می‌دهد. جالب آن‌که گنبد اصلی برج تنها از فضای داخلی قابل مشاهده است.
از حیث سبک‌شناسی، در طراحی برج آزادی به‌روشنی سه سنت معماری ایران ترکیب شده‌اند: خطوط کشیده و موازی در پایه‌های برج یادآور عظمت سبک معماری دورهٔ هخامنشی است؛ قوس بزرگ میانی برج الگویی از طاق کسری (طاق مدائن) مربوط به دورهٔ ساسانی است؛ و قوس شکستهٔ بالایی برج از قوس‌های رایج در معماری اسلامی پس از اسلام الهام گرفته است.
فضای بین این دو قوس با کاربندی‌ها یا رسمی‌بندی‌های زیبایی پوشانده شده که نشانه‌ای از معماری ایرانی – اسلامی است و امانت آن را از نقوش گنبدهای مساجد ایران الهام گرفته است. همچنین بخش فوقانی برج با کاشی‌کاری فیروزه‌ای مزین شده که یادآور گنبد فیروزه‌ای مساجد تاریخی است.
در واقع، گنبد مخروطی‌شکل (رُک) برج آزادی – که بلندترین بخش بناست – برگرفته از نمونه گنبدهای تاریخی چون گنبد کاووس، برج طغرل و مقبره‌های کهن ایران است و رنگ فیروزه‌ای آن تأکیدی بر تداوم سنت معماری ایرانی دارد. نوک این گنبد مخروطی حدود ۴۵ متر از سطح میدان ارتفاع دارد که به دلیل مجاورت با فرودگاه مهرآباد، ارتفاع برج را بیش از این مجاز نمی‌دانستند.
از منظر سازه و مصالح، برج آزادی با سنگ‌های سفید مرمر ساخته شده‌است. گفته می‌شود در ساخت این بنا حدود ۴۶ هزار قطعه سنگ بریده و پرداخت‌شده به‌کار رفته. هر یک از سنگ‌های حجیم در پایهٔ برج ابعادی در حدود ۳٫۲ متر در ۱٫۶ متر دارند که با مهارت استادکاران سنگ‌تراش آماده شده‌اند. این سنگ‌ها توسط بتن و اتصالات فلزی ضدزنگ به سازه متصل گردیده و برای جلوگیری از جابجایی، پشت آنها سطحی زبر تعبیه شده است.
درز بین هر دو سنگ مجاور با نوعی درزگیر انعطاف‌پذیر (مشابه لاستیک) پر شده تا انقباض و انبساط ناشی از گرما و سرما آسیبی به نما وارد نکند. به‌کارگیری چنین روش‌هایی در دههٔ ۱۳۴۰ شمسی نشان از دقت فنی بالای پروژه داشت. همچنین برج دارای دو آسانسور و دو راه‌پلهٔ اصلی است؛ آسانسور نخست تا نیمهٔ بنا بالا می‌رود و سپس آسانسور دوم فرد را به بالاترین طبقه در زیر گنبد می‌رساند. در مجموع، ۴ طبقه و ۲۸۶ پله در ساختار داخلی برج تعبیه شده است.
طراحی محیط میدان آزادی نیز مکمل معماری برج است. محوطهٔ بیضی‌شکل میدان و فضای سبز و آب‌نماهای آن، با الهام از الگوهای باغ‌های ایرانی و نقوش اسلیمی شکل گرفته است. حسین امانت بیان کرده که طرح باغچه‌ها و گلکاری‌های میدان را از نقوش درون گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان الهام گرفته، با این تفاوت که الگوی دایره‌ای گنبد به شکل بیضی در میدان درآمده است. وجود روابط دقیق هندسی (از جمله نسبت‌های لگاریتمی) در طراحی میدان نشان‌دهندهٔ دانش عمیق معماران ایرانی در گذشته است.
وی همچنین به ابتکاری در طراحی سطح میدان اشاره می‌کند که به منظور ایجاد توهم ارتفاع بیشتر برج انجام شده است: از سمت ورودی فرودگاه مهرآباد، سطح زمین میدان را اندکی شیب‌دار و پایین‌تر طراحی کردند تا فرد هنگام نزدیک‌شدن به برج، به سمت پایین حرکت کند و سپس برای رسیدن به پایهٔ برج دوباره اندکی بالا بیاید. بدین ترتیب علی‌رغم محدودیت ارتفاع برج (۴۵ متر)، بیننده احساس می‌کند برج بلندتر است و با نزدیک‌شدن به آن، عظمت بنا بیشتر به چشم می‌آید. این تمهید هوشمندانه در ترکیب با آب‌نمای دایره‌ای جلوی برج، جلوه‌ای پویا به فضای میدان بخشیده است.
نقش میدان و برج آزادی در تحولات اجتماعی و سیاسی معاصر
میدان آزادی (شهیاد سابق) به دلیل موقعیت مکانی و وسعتش، همواره یکی از کانون‌های رویدادهای اجتماعی – سیاسی تهران بوده است. در دورهٔ پهلوی، این میدان عمدتاً برای مراسم و جشن‌های رسمی حکومتی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
مهم‌ترین رویداد دوران پهلوی در این مکان همان مراسم افتتاح برج شهیاد در مهر ۱۳۵۰ بود که به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله برگزار شد. همچنین در سال‌های بعد، میدان شهیاد صحنهٔ برگزاری رژه‌ها یا تجمعات حکومتی کوچک‌تری نیز بود. به عنوان مثال، در برخی مناسبت‌های ملی، گل‌افشانی و چراغانی برج شهیاد انجام می‌شد و رسانه‌های آن دوران این نماد را به رخ می‌کشیدند.
اما نقش سیاسی – اجتماعی میدان آزادی به‌ویژه در انقلاب ۱۳۵۷ پررنگ شد. در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب، تجمعات عظیمی در اطراف میدان شهیاد شکل می‌گرفت و عکس‌های هوایی آن روزها جمعیت میلیونی مردم را پیرامون این برج نشان می‌دهد. این میدان به فضایی برای طرح شعارها و خواسته‌های انقلابی بدل شده بود. سرانجام در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷، به‌محض بازگشت امام خمینی به تهران، برنامهٔ استقبال مردمی در میدان آزادی برگزار شد. هرچند ایشان در نهایت به بهشت زهرا رفتند، اما اجتماع بزرگ مردمی در این میدان و تغییر نام آن به «آزادی» نقطه عطفی در تاریخ میدان بود که کاربری آن را از یادبود شاه به مظهر آزادی مردم تغییر داد.
پس از انقلاب اسلامی، میدان آزادی به یکی از مراکز تجمع‌های سالانه و مراسم ملی تبدیل شد. هرساله در سالگرد پیروزی انقلاب (۲۲ بهمن)، راهپیمایی بزرگ مردمی از نقاط مختلف تهران شروع شده و در میدان آزادی به اوج می‌رسد. این راهپیمایی که با سخنرانی مقامات عالی‌رتبه در پای برج آزادی همراه است، استمرار سنت حضور جمعی مردم در این میدان را نشان می‌دهد. در خلال سال‌های جنگ ایران و عراق (دهه ۱۳۶۰) نیز گاه مراسم‌های نمادینی در میدان آزادی برگزار می‌شد؛ از جمله نمایش همبستگی مردمی و رژه‌های نیروهای مردمی یا نمایش ادوات غنیمتی جنگی در این میدان.
بازتاب برج آزادی در رسانه‌ها، هنر و جایگاه آن به‌عنوان نماد ملی
از بدو ساخت، برج آزادی در کانون توجه رسانه‌ها و هنرمندان قرار داشته و با گذشت نیم قرن، جایگاه خود را به‌عنوان یکی از نمادهای ملی ایران تثبیت کرده است.
رسانه‌های جهانی هرگاه از تهران یا ایران تصویری نمادین بخواهند، اغلب عکسی از برج آزادی را نمایش می‌دهند. این برج به همراه بناهایی چون تخت جمشید و میدان نقش جهان اصفهان، از شناخته‌شده‌ترین تصاویر معرفی‌کنندهٔ ایران در سطح بین‌المللی است.
عکس‌های تاریخی فراوانی از میدان آزادی در برهه‌های حساس به یادگار مانده است. به‌طور مثال، عکس هوایی معروف از تجمع سال ۱۳۵۷در این میدان.
همچنین عکاسان هنری داخلی و خارجی مجذوب هندسهٔ منحصر‌به‌فرد برج آزادی شده‌اند و ده‌ها عکس هنری و کارت‌پستال از زوایای گوناگون این بنا موجود است.
برج آزادی علاوه بر جایگاه شهری، در رویدادهای فرهنگی و هنری نیز حضوری نمادین دارد. در دهه‌های اخیر، بدنهٔ این برج به عنوان پرده‌ای بزرگ برای نورپردازی‌های مناسبتی استفاده شده است. به‌طور مثال در رویدادهای مهم، نورپردازی با رنگ پرچم ایران یا تصاویر مناسبتی بر برج آزادی انجام می‌شود که بازتاب گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی دارد. همچنین نمایشگاه‌های هنری و فرهنگی متعددی در فضای داخلی برج آزادی برگزار شده و سالن‌های زیرزمینی آن محل اجرای کنسرت‌های کوچک، تئاتر و گالری‌های هنری بوده است. به بیان دیگر، برج آزادی نه فقط یک سازه، بلکه یک مرکز فرهنگی و هنری نیز محسوب می‌شود که آثارش در رسانه‌ها بازتاب پیدا می‌کند.
در سطح بین‌المللی نیز برج آزادی به عنوان نماد ملی ایران شناخته می‌شود. در رویدادهای ورزشی یا گردشگری، تصویر این برج به همراه پرچم ایران به کرات استفاده شده است. برای نمونه، در بروشورها و وب‌سایت‌های گردشگری، عکس آزادی در کنار تخت جمشید به عنوان جاذبه‌های ایران درج می‌شود. همچنین نام برج آزادی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و شمارهٔ ثبت ۱۰۰۸ را داراست که خود گواه ارزش فرهنگی و تاریخی آن است.
وضعیت فعلی میدان و برج آزادی؛ مرمت‌ها و جایگاه در تهران امروز
با گذشت بیش از ۵۰ سال از ساخت برج آزادی، موضوع نگهداری و مرمت این بنای ارزشمند اهمیت ویژه‌ای یافته است.
طی سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ خورشیدی، پروژه‌ای جامع برای مرمت اساسی برج آزادی آغاز شد. این مرمت با تمرکز بر بخش گنبد رک (گنبد مخروطی بالای برج) انجام گرفت که طی سالیان دچار آسیب و ریزش کاشی شده بود. بر پایه گزارش‌ها، عملیات مرمت گنبد پس از مطالعات آسیب‌شناسی، از شهریور ۱۴۰۱ آغاز گردید و در شهریور ۱۴۰۲ به پایان رسید. طی این مرمت، کاشی‌های فیروزه‌ای گنبد که رنگ و جلای اولیه را از دست داده بودند تعویض یا تثبیت شدند و سازهٔ زیرین گنبد نیز تقویت گردید.
این پروژه با همکاری اساتید مرمت و نظارت سازمان میراث فرهنگی و توسط بنیاد فرهنگی هنری رودکی اجرا شد که از جمله مهم‌ترین اقدامات عمرانی برای مرمت برج آزادی در سال‌های اخیر محسوب می‌شود. افزون بر مرمت گنبد، در سال‌های اخیر نظافت اساسی نمای مرمرین، بهسازی آب‌نماها و نورپردازی جدید میدان آزادی نیز انجام شده است.
امروز برج آزادی به عنوان یک بنای یادبود ملی، علاوه بر نقش تاریخی خود، یک مجموعهٔ فرهنگی نیز به‌شمار می‌آید. در فضای زیرین برج، موزه و نگارخانه و سالن‌های نمایش تعبیه شده که بازدید عموم در آنها امکان‌پذیر است. این مکان پس از مدتی تعطیلی در اوایل دهه ۱۳۹۰، اکنون با انجام مرمت‌ها دوباره فعال شده و میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.
دسترسی به برج آزادی نیز نسبت به گذشته آسان‌تر شده؛ ایستگاه متروی میدان آزادی و مسیرهای اتوبوس‌های تندرو (BRT) در نزدیکی آن قرار دارند و بازدیدکنندگان می‌توانند با گذر از زیرگذرهای عابر پیاده، خود را به پای برج برسانند.
در چشم‌انداز شهری تهران معاصر، اگرچه آسمان‌خراش‌ها و برج‌های جدیدی سربرآورده‌اند، موقعیت برج آزادی منحصر‌به‌فرد باقی مانده است. این برج در دروازهٔ غربی پایتخت ایستاده و خوش‌آمدگوی مسافرانی است که از فرودگاه مهرآباد یا از مسیر جاده‌ای غرب وارد تهران می‌شوند. ترکیب آن با گسترهٔ رشته‌کوه البرز در پس‌زمینه، تصویری به‌یادماندنی می‌سازد که مختص تهران است.
هر چند برج میلاد اکنون بلندترین سازهٔ شهر است، ولی از منظر هویت شهری، نظرسنجی‌ها و شواهد فرهنگی گویای آن است که برج آزادی همچنان قلب نمادین تهران است. گذر زمان نه‌تنها از ارزش‌های تاریخی و هنری این بنا نکاسته، بلکه اکنون با بار خاطرات جمعی چند نسل از ایرانیان همراه شده و آن را به یادمانی زنده و گویای فراز و نشیب‌های تاریخ معاصر کشور بدل کرده است.
سررشته ها
- «برج آزادی، نماد تهران و ایران مدرن» – برگرفته از دانشنامه تاریخ معاصر ایران.
- روزنامه اطلاعات، ۱۵ مهر ۱۳۵۰ – گزارش افتتاح برج شهیاد (آزادی) با حضور مقامات داخلی و خارجی.
- خبرگزاری مهر – گزارش تصویری و تاریخی «برج آزادی تهران».
- خبرآنلاین – «عکس‌های دیدنی از برج آزادی (شهیاد سابق) در مراحل اولیه ساخت» (گزارش تصویری، ۱۴۰۲).
- ایسنا – «اینجا تهران است، این برج آزادی است» (گزارش ویژه‌نامه شهری دربارهٔ برج آزادی، ۱۴۰۱).
- همشهری آنلاین – آشنایی با برج میدان آزادی تهران (منتشر شده در دهه ۱۳۸۰).
- مرکز تحقیقات رسانه‌ای همشهری – نتایج نظرسنجی دربارهٔ نمادهای هویتی تهران (۱۳۹۸).