منطقه سرسبز سعدآباد در شمال شهر تهران، از قدیم به خاطر آب‌وهوای خنک و طبیعت زیبایش مشهور بوده است. این منطقه که در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز و در نزدیکی دره دربند قرار گرفته، محل احداث مجموعه کاخ‌های سعدآباد است؛ کاخ‌هایی که روزگاری اقامتگاه تابستانی پادشاهان قاجار و پهلوی بودند و امروز به یک مجموعه فرهنگی-تاریخی و مقصد گردشگری مهم تبدیل شده‌اند.
در ادامه به سیر تاریخی سعدآباد از دوره قاجار تا امروز، تحولات سیاسی و اجتماعی آن در عصر پهلوی، وضعیت سعدآباد پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، معرفی مختصر محله سعدآباد و خیابان‌های اطراف آن، و در نهایت جاذبه‌های دیدنی این منطقه خواهیم پرداخت.
تاریخچه سعدآباد در دوره قاجار
سعدآباد در دوره قاجار یک منطقه ییلاقی از توابع شمیران به‌شمار می‌رفت. شمیران در آن زمان متشکل از چندین قریه و باغ بزرگ بود که شاهان و اعیان برای فرار از گرمای تابستان تهران به آن پناه می‌بردند.
قدیمی‌ترین باغ سلطنتی در شمیران باغ نیاوران بود که توسط فتحعلی‌شاه ساخته شد؛ اما به‌تدریج باغ‌ها و املاک دیگری نیز توسط شاهان بعدی ایجاد یا توسعه یافتند که باغ سعدآباد یکی از مهم‌ترین آن‌ها بود.
اواخر دوران قاجار، احمدشاه تصمیم به ساخت عمارتی سلطنتی در باغ سعدآباد گرفت. بنای کاخ احمدشاهی در حوالی سال ۱۲۹۷ هجری‌شمسی آغاز شد. در آن زمان سعدآباد مجموعه‌ای کوچک (حدود ۸ هزار متر مربع) شامل یکی دو عمارت در کنار رودخانه دربند بود. احمدشاه و خانواده سلطنتی قاجار از این باغ و عمارت‌ها عمدتاً به عنوان اقامتگاه تابستانی (ییلاق) استفاده می‌کردند.
تحولات سعدآباد در دوره پهلوی اول
پس از سقوط قاجار و روی کار آمدن رضاخان پهلوی (کودتای ۱۲۹۹)، سعدآباد وارد فصل جدیدی شد. رضاخان که بعدها به رضاشاه ملقب شد، در سال‌های آغازین حکومت خود، باغ و عمارت احمدشاه در سعدآباد را از مالک آن (ابوالفتح سردار اعظم) خریداری کرد.
به دستور رضاشاه، باغ‌های متعدد اطراف به این ملک ملحق گردید که از آن جمله باغ جعفر‌آباد (متعلق به محمدجواد گنجه‌ای)، باغ امام جمعه، باغ سالارجنگ، باغ سپهد امیربهادر، باغ شکرالله قوام‌الدوله، باغ همدم‌السلطنه و باغ مستوفی‌الممالک بودند. بدین ترتیب وسعت سعدآباد به حدود ۱۱۰ هکتار افزایش یافت و این محدوده به اقامتگاه تابستانی پهلوی اول اختصاص یافت.
رضاشاه برای نمایش شکوه سلطنت نوپای خود، احداث کاخ‌ها و کوشک‌های متعددی را در سعدآباد آغاز کرد. در دوران پهلوی اول، چندین بنای کوچک و بزرگ در نقاط مختلف این باغ ساخته شد که هر یک جلوه‌ای از هنر معماری دوره خود بودند. از جمله مهم‌ترین بناهای ساخته‌شده در این دوره کاخ سبز (شهوند) است که نمای بیرونی آن از سنگ‌های مرمر سبز ساخته شده و تزئینات داخلی چشمگیری دارد.
گفته می‌شود رضاشاه از کاخ سبز برای پذیرایی میهمانان خارجی خود بهره می‌برد. همچنین کاخ سفید (کاخ ملت) در اواخر سلطنت رضاشاه کلنگ‌زنی شد که بنای آن در اوایل دوره بعد تکمیل گردید. به طور کلی معماری کاخ‌های سعدآباد در دوره پهلوی اول ترکیبی از سبک ایرانی و اروپایی بود و استادکاران برجسته‌ای در ساخت و تزئین آن‌ها مشارکت داشتند. از نظر اجتماعی، محدوده سعدآباد در این زمان کاملاً اختصاصی و در انحصار خانواده سلطنتی بود و مردم عادی اجازه ورود به آن را نداشتند.
سعدآباد در دوره پهلوی دوم
با روی کار آمدن محمدرضا پهلوی (پهلوی دوم)، روند گسترش سعدآباد ادامه یافت. محمدرضا شاه در سال‌های نخست سلطنتش تکمیل برخی کاخ‌های نیمه‌تمام پدر را پیگیری کرد و در دهه ۱۳۵۰ نیز مجدداً در سعدآباد سکونت گزید.
در دوره پهلوی دوم، باز هم بر تعداد عمارت‌های سعدآباد افزوده شد و مجموع کاخ‌ها و بناهای این مجموعه به حدود ۱۸ کاخ کوچک و بزرگ رسید. هر یک از اعضای خاندان سلطنتی پهلوی دارای کاخ یا عمارتی اختصاصی در سعدآباد بودند؛ برای نمونه کاخ اشرف پهلوی (خواهر شاه)، کاخ شمس پهلوی، کاخ غلامرضا پهلوی (برادر شاه) و کاخ‌های فرزندان محمدرضا شاه (ولیعهد رضا، فرحناز، علیرضا و لیلا) در این مجموعه ساخته و یا تکمیل گردیدند. جدیدترین کاخ مجموعه سعدآباد کاخ لیلا پهلوی بود که برای کوچک‌ترین دختر محمدرضا شاه در اواخر دهه ۱۳۵۰ احداث شد.
در دوره پهلوی دوم، کاخ سعدآباد علاوه بر اقامتگاه سلطنتی، کارکرد سیاسی و دیپلماتیک پررنگی نیز یافت. بسیاری از تصمیم‌گیری‌های مهم حکومت در این کاخ انجام می‌شد و مراسم‌های تشریفاتی پذیرایی از مهمانان و مقامات خارجی نیز در تالارهای مجلل آن برگزار می‌گردید.
محمدرضا شاه در دیدارهای رسمی خود گاه سعدآباد را به کاخ نیاوران ترجیح می‌داد و میهمانان عالی‌رتبه خارجی را در کاخ سفید پذیرایی می‌کرد. از جمله، مراسم استقبال رسمی از چند رئیس‌جمهور و پادشاه خارجی در دهه ۵۰ شمسی در سعدآباد برگزار شد که در اخبار آن دوران بازتاب داشت.
از نظر اجتماعی، سعدآباد همچنان منطقه‌ای ممنوعه برای عموم مردم بود و تنها وابستگان دربار و میهمانان ویژه امکان ورود به آن را داشتند؛ به طوری که تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷، درهای سعدآباد همواره به روی عموم بسته بود.
سعدآباد پس از انقلاب اسلامی
با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، مجموعه سعدآباد نیز دستخوش تغییر کاربری شد. کاخ‌ها و اموال سلطنتی موجود در آن مصادره و به مالکیت دولت جمهوری اسلامی ایران درآمد. مدتی این کاخ‌ها بلااستفاده ماندند یا توسط نهادهای دولتی مورد استفاده پراکنده قرار گرفتند.
سرانجام از اواسط دهه ۱۳۶۰ به بعد، تصمیم بر آن شد که سعدآباد به مجموعه‌ای فرهنگی-تاریخی تبدیل شود و امکان بازدید عموم از آن فراهم گردد.
اکثر کاخ‌های سعدآباد طی دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ به موزه تبدیل شدند و مجموعه فرهنگی-تاریخی سعدآباد رسماً افتتاح شد. بدین ترتیب مکانی که تا پیش از انقلاب صرفاً در انحصار خاندان سلطنت بود، اکنون به روی مردم گشوده شد و رازهای پنهان خود را با بازدیدکنندگان به اشتراک گذاشت.
امروزه کل محدوده ۱۱۰ هکتاری سعدآباد تحت مدیریت وزارت میراث فرهنگی قرار دارد و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مجموعه موزه‌های کشور فعالیت می‌کند.
اکثر کاخ‌ها با حفظ اصالت معماری و دکوراسیون دوران پهلوی، به شکل موزه در معرض دید عموم هستند. بخشی از اراضی سعدآباد نیز در اختیار نهاد ریاست‌جمهوری قرار گرفته است؛ از جمله کاخ ملکه مادر.
همچنین کاخ احمدشاهی و چند ساختمان اداری دیگر مجموعه در حال حاضر در اختیار نهاد ریاست‌جمهوری یا سازمان‌های دولتی است و بازدید عمومی از آن‌ها ممکن نیست. با این حال، بخش اعظم کاخ‌موزه سعدآباد برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی آزاد است و سالانه هزاران نفر از آن دیدن می‌کنند.
محله سعدآباد و خیابان‌های اطراف آن
محله سعدآباد که این مجموعه در آن واقع شده است، یکی از محلات خوش‌آب‌وهوای شمیرانات در منطقه ۱ شهرداری تهران است. این محله از شمال به کوه‌های توچال و اراضی کاخ سعدآباد محدود می‌شود و از جنوب تا حوالی میدان تجریش (ابتدای خیابان ولیعصر) امتداد می‌یابد.
مرز شرقی سعدآباد رودخانه دربند و محله گلابدره است و از سمت غرب به محله زعفرانیه و ولنجک متصل می‌گردد. هم‌جواری سعدآباد با محلات مشهوری همچون دربند، تجریش، زعفرانیه و نیاوران موقعیت ممتاز شهری به آن بخشیده است.
خیابان دربند یکی از مسیرهای اصلی دسترسی به سعدآباد است که از میدان دربند در تجریش شروع شده و به ورودی شرقی مجموعه کاخ‌ها می‌رسد. از سمت غرب نیز خیابان زعفرانیه (شهید فلاحی) از میدان تجریش بالا رفته و به درب غربی سعدآباد متصل می‌شود.
خیابان شهید ملکی (آصف) در ضلع غربی میدان تجریش نیز مسیر دیگری است که به سمت بالای زعفرانیه و محدوده سعدآباد امتداد دارد. دسترسی آسان این محله به خیابان ولیعصر و بزرگراه شهید چمران، رفت‌وآمد به سایر نقاط تهران را برای ساکنان و بازدیدکنندگان تسهیل کرده است.
از حیث کاربری شهری، محله سعدآباد عمدتاً مسکونی-تفریحی است و به دلیل قرارگیری مجموعه کاخ‌موزه سعدآباد و جاذبه‌های طبیعی اطراف، رونق گردشگری قابل توجهی دارد. وجود مراکز خرید (مانند بازار تجریش و مرکز خرید پالادیوم در نزدیکی زعفرانیه)، رستوران‌ها و کافه‌های متعدد، فضاهای سبز و اماکن دیدنی اطراف، این محله را به یکی از محبوب‌ترین نقاط شمال تهران برای گردش و تفریح تبدیل کرده است.
جاهای دیدنی سعدآباد
مجموعه فرهنگی-تاریخی سعدآباد امروز به عنوان گنجینه‌ای از تاریخ و هنر ایران شناخته می‌شود و دیدنی‌های فراوانی را در خود جای داده است. مهم‌ترین جاذبه این منطقه همان مجموعه کاخ‌موزه‌های سعدآباد است که شامل کاخ‌ها، موزه‌ها، باغ‌ها و عمارت‌های تاریخی متعدد می‌باشد. در ادامه به معرفی کامل دیدنی‌های شاخص سعدآباد می‌پردازیم:
کاخ موزه ملت (کاخ سفید)
بزرگ‌ترین کاخ سعدآباد که ساخت آن در اواخر دوره رضاشاه آغاز و در اوایل سلطنت محمدرضا شاه تکمیل شد. این کاخ با نمای سفید و معماری کلاسیک اروپایی شناخته می‌شود و در دوران پهلوی دوم محل سکونت اصلی شاه و فرح بود. اکنون کاخ سفید با حفظ چیدمان داخلی سلطنتی به عنوان موزه ملت قابل بازدید است و تالارهای تشریفاتی، اتاق‌های پذیرایی و اشیاء نفیس دوران پهلوی را به نمایش گذاشته است.
کاخ موزه سبز (کاخ شهوند)
قدیمی‌ترین کاخ پهلوی در سعدآباد که توسط رضاشاه ساخته شد. این کاخ کوچک با نمای پوشیده از سنگ مرمر سبز و تزئینات داخلی چشمگیر (آینه‌کاری‌ها، فرش‌های نفیس و نقاشی‌های دیواری) از زیباترین بناهای مجموعه است. کاخ سبز در زمان پهلوی محل پذیرایی رسمی میهمانان خارجی بود و اکنون به صورت موزه‌ای دیدنی برای عموم درآمده است.
کاخ اشرافی و موزه‌های اختصاصی
در سعدآباد کاخ‌های متعددی متعلق به اعضای خاندان پهلوی وجود دارد که امروزه هر یک کاربری فرهنگی یافته‌اند. از آن جمله کاخ شمس پهلوی که اکنون موزه هنر و مردم (موزه مردم‌شناسی) است و زندگی اقشار مختلف و لباس‌های سنتی را نمایش می‌دهد.
کاخ اشرف پهلوی که اکنون موزه ظروف سلطنتی است و مجموعه‌ای از ظروف و بلورجات سلطنتی ارزشمند را در خود دارد.
کاخ غلامرضا پهلوی که به موزه سلاح‌های دربار تبدیل شده و انواع سلاح‌های سرد و گرم تشریفاتی و جنگی متعلق به دوره قاجار و پهلوی را به نمایش گذاشته است.
کاخ فرحناز و علیرضا (فرزندان شاه) که اکنون موزه خط و کتابت میرعماد نام دارد و آثار خوشنویسی و کتابت هنری را ارائه می‌کند.
موزه‌های هنری سعدآباد
هنرهای ایرانی و خارجی جایگاه ویژه‌ای در موزه‌های سعدآباد دارند. کاخ اسود (کاخ سیاه) که در دوران پهلوی ساخته شد، امروزه به موزه هنرهای زیبا اختصاص یافته است و در آن تابلوهای نقاشی فاخر ایرانی و اروپایی و آثار هنرمندان بزرگی چون کمال‌الملک به چشم می‌خورد.
کاخ قدیم ولیعهد رضا (محل اقامت رضا پهلوی در کودکی) اکنون موزه استاد بهزاد است که آثار نقاشی مینیاتور استاد حسین بهزاد را به نمایش گذاشته. ساختمان محل اقامت رضاشاه و ملکه عصمت نیز به موزه استاد فرشچیان تبدیل شده و شاهکارهای مینیاتور استاد محمود فرشچیان در آن نگهداری می‌شود. افزون بر این‌ها، در یکی از عمارات سعدآباد موزه هنر ملل برپا بوده که مجموعه‌ای از هنرهای کشورهای مختلف (از جمله هدایای خارجی به دربار) را شامل می‌شود.
موزه‌های تاریخ معاصر و تخصصی
در سعدآباد برخی موزه‌ها به جنبه‌های خاصی از زندگی دربار پهلوی و تاریخ معاصر ایران می‌پردازند. از جمله موزه آلبوم‌ها و اسناد سلطنتی که در ساختمان گارد جاویدان برپا شده و عکس‌ها، فیلم‌ها و اسناد مرتبط با خاندان پهلوی را نمایش می‌دهد.
موزه آشپزخانه سلطنتی در ساختمان آشپزخانه کاخ سفید قرار دارد و تجهیزات آشپزی و ظروف مورد استفاده دربار را نشان می‌دهد.
همچنین موزه اتومبیل‌های سلطنتی از بخش‌های جذاب سعدآباد است که کلکسیونی از خودروهای لوکس و کلاسیک متعلق به رضاشاه و محمدرضا شاه (از جمله رولزرویس‌های اختصاصی) را در دو سالن مجزا به نمایش گذاشته است.
علاقه‌مندان به سفر و طبیعت نیز می‌توانند از موزه برادران امیدوار (واقع در کالسکه‌خانه قدیمی سعدآباد) دیدن کنند که عکس‌ها، فیلم‌ها و اشیای جمع‌آوری‌شده توسط اولین جهانگردان ایرانی (عبدالله و عیسی امیدوار) را در خود جای داده است.
باغ‌ها و فضاهای سبز سعدآباد
محوطه سعدآباد خود یک جاذبه طبیعی کم‌نظیر است. حدود ۱۸۰ هکتار جنگل و باغ سرسبز در این مجموعه قرار دارد و آب‌وهوای خنک کوهپایه‌ای در آن حاکم است. درختان چنار کهنسال، سروهای بلند و انواع گیاهان تزئینی کمیاب در باغ‌های سعدآباد دیده می‌شوند.
بسیاری از این گیاهان در دوران پهلوی از کشورهای مختلف وارد و در سعدآباد کاشته شدند تا کلکسیونی از پوشش گیاهی متنوع ایجاد شود. رودخانه دربند از ضلع شرقی باغ عبور می‌کند و جویبارها و قنات‌های متعددی نیز برای آبیاری باغ‌ها در دوره‌های گذشته حفر شده‌اند. قدم‌زدن در خیابان‌ها و کوچه‌باغ‌های پردرخت سعدآباد به‌ویژه در فصل پاییز بسیار دل‌انگیز است و فضایی خاطره‌انگیز برای گردشگران پدید می‌آورد.
سایر مکان‌های شاخص منطقه
در حوالی سعدآباد چندین مکان دیدنی دیگر نیز وجود دارد که مکمل بازدید از کاخ‌موزه است. دربند که در مجاورت سعدآباد قرار دارد، یکی از مشهورترین تفرج‌گاه‌های تهران برای کوهنوردی سبک و صرف غذا در رستوران‌های سنتی است.
گردشگران می‌توانند پس از بازدید کاخ‌ها، ساعاتی را در دره سرسبز دربند و کنار آبشار و کافه‌های آن سپری کنند. کمی پایین‌تر در محله زعفرانیه، موزه تماشاگه زمان (موزه زمان) واقع شده که مجموعه‌ای از ساعت‌های تاریخی و اشیای زمان‌سنجی مربوط به دوره قاجار و پهلوی را در عمارتی قاجاری به نمایش گذاشته است.
همچنین باغ فردوس و موزه سینمای ایران در نزدیکی تجریش و امام‌زاده صالح و بازار تجریش از دیگر جاذبه‌های فرهنگی-مذهبی در چند قدمی سعدآباد هستند که می‌توان در یک نیم‌روز همراه با سعدآباد از آن‌ها بازدید کرد. مجموعه این دیدنی‌ها، سعدآباد و اطراف آن را به یکی از غنی‌ترین قطب‌های گردشگری تهران تبدیل کرده است.